Zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zwłoka dłużnika ma miejsce wówczas, gdy nie dotrzymuje on terminu spełnienia świadczenia na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność.
Dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi (art. 476 k.c.).
Ustawodawca w art. 476 k.c. ustanowił domniemanie prawne zgodnie, z którym niewykonanie zobowiązania przez dłużnika w terminie nastąpiło z przyczyn, za które ponosi on odpowiedzialność.
W sytuacji gdy termin zapłaty wynagrodzenia przez zamawiającego za wykonane roboty jest oznaczony, zamawiający obowiązany jest zapłacić to wynagrodzenie w terminie i dopuszcza się zwłoki od dnia upływu terminu do jego zapłaty (art. 476 k.c.), chyba że co innego wynika z instytucji rękojmi za wady (Wyrok SN z dnia 30 grudnia 1980 r., II CR 531/80).
Skutki zwłoki dłużnika
Podstawowym skutkiem zwłoki dłużnika jest uprawnienie wierzyciela do żądania od dłużnika spełnienia świadczenia zgodnie z treścią zobowiązania.
Kolejną konsekwencją zwłoki dłużnika jest uprawnienie wierzyciela do żądania naprawienia przez dłużnika wynikłej dla niego szkody (art. 471 k.c.). Jeżeli jednak wierzyciel domaga się spełnienia świadczenia to może żądać jedynie odszkodowania za szkodę wynikłą z niewykonania zobowiązania w terminie (art. 477 § 1 k.c.). Jednakże, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 477 § 2 k.c.). Odszkodowanie to będzie obejmować co najmniej całą wartość świadczenia, które nie zostało spełnione w terminie.
Zgodnie z art. 478 k.c. jeżeli przedmiotem świadczenia jest rzecz oznaczona co do tożsamości, dłużnik będący w zwłoce odpowiedzialny jest za utratę lub uszkodzenie przedmiotu świadczenia, chyba że utrata lub uszkodzenie nastąpiłoby także wtedy, gdyby świadczenie zostało spełnione w czasie właściwym.
Kolejnym następstwem prawnym zwłoki dłużnika jest uprawnienie wierzyciela do wykonania zastępczego w następujących przypadkach:
- jeżeli przedmiotem świadczenia jest określona ilość rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, wierzyciel może w razie zwłoki dłużnika nabyć na jego koszt taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku albo żądać od dłużnika zapłaty ich wartości, zachowując w obu wypadkach roszczenie o naprawienie szkody wynikłej ze zwłoki (art. 479 k.c.);
- jeżeli świadczenie polega na czynieniu tego rodzaju, że nie wymaga ono osobistego działania dłużnika wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do wykonania czynności na koszt dłużnika (art. 480 § 1 k.c.); w wypadkach nagłych wierzyciel może jednak, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, wykonać bez upoważnienia sądu czynność na koszt dłużnika (art. 480 § 3 k.c.);
- jeżeli świadczenie polega na zaniechaniu, wierzyciel może, zachowując roszczenie o naprawienie szkody, żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia na koszt dłużnika wszystkiego, co dłużnik wbrew zobowiązaniu uczynił (art. 480 § 2 k.c.).
Jeżeli przyjmujący zamówienie nie usunął skutecznie wad dzieła w wyznaczonym terminie (art. 637 § 1 k.c.), zamawiający nie może żądać upoważnienia przez sąd do usunięcia wad na koszt przyjmującego zamówienie (art. 480 § 1 k.c.) (Uchwała SN z dnia 15 lutego 2002 r., III CZP 86/01).
Należy podkreślić, iż obok uprawnienia do wykonania zastępczego wierzyciel może żądać także odszkodowania za ewentualną szkodę, która wynikła ze zwłoki.
Następstwa zwłoki w umowach wzajemnych
Wskazane wyżej uprawnienia przysługują także wierzycielowi w przypadku zwłoki dłużnika przy wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej.
Ponadto w przypadku zwłoki przy wykonaniu umowy wzajemnej przepisy prawa ustanawiają dodatkowe uprawnienie przysługujące wierzycielowi. Zgodnie bowiem z art. 491 § 1 k.c., jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy; może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. W przypadku jednak, gdy świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Na skutek złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy wzajemnej umowa ta przestaje wiązać strony z mocą wsteczną (ex tunc).
Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy. Może ona żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (art. 494 k.c.).