Prezydent RP podpisał przełomową nowelizację Kodeksu karnego. Weszła ona w życie 12 marca 2023 roku. Zmiany przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości oznaczają zasadniczą zmianę polityki karnej wobec najgroźniejszych przestępców.
Jakie są najważniejsze zmiany w Kodeksie karnym?
Nowelizacja Kodeksu karnego wprowadza szereg istotnych zmian w zasadach odpowiedzialności sprawców czynów zabronionych, jak również w wysokości kar.
Nieletni
Nowe przepisy wprowadzają modyfikację odpowiedzialności karnej w stosunku do osób nieletnich.
Zgodnie z nowymi przepisami próg 15 lat, po przekroczeniu którego nieletni odpowiada na zasadach określonych w Kodeksie karnym, a więc jak osoba dorosła, został rozszerzony na przestępstwo doprowadzenia innej osoby do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem (zgwałcenie) oraz na jego skutek w postaci śmierci człowieka.
Dodano również zapis, iż nieletni, który po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat, dopuszcza się czynu zabronionego polegającego na zabiciu człowieka:
- ze szczególnym okrucieństwem,
- w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem albo rozbojem,
- w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,
- z użyciem materiałów wybuchowych,
bądź też jednym czynem zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo oraz sprawca zabójstwa funkcjonariusza publicznego popełnionego podczas lub w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych związanych z ochroną bezpieczeństwa ludzi lub ochroną bezpieczeństwa lub porządku publicznego, może również odpowiadać na zasadach określonych Kodeksie karnym. Warunkiem jest jednak, aby okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiały oraz zachodziło uzasadnione przypuszczenie, że stosowanie środków wychowawczych lub poprawczych nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego.
Do ogólnego zapisu, iż orzeczona kara wobec nieletniego za popełnienie określonych przestępstw po ukończeniu 15 roku życia, nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo, dodano frazę „które nie jest zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności”. Ponadto wprowadzono zasadę, że Sąd może zastosować wobec nieletniego nadzwyczajne złagodzenie kary również w przypadku powyżej opisanej formy przestępstwa zabójstwa.
W świetle powyższego stwierdzić trzeba, że rozszerzenie katalogu przestępstw za które nieletni będą mogli odpowiadać jak osoby dorosłe, oznacza de facto zaostrzenie represji karnej wobec tej kategorii sprawców czynów zabronionych.
Wymiar kar
Nowe przepisy wprowadzają zasadnicze modyfikacje w zakresie stosowania zasad wymiaru kar.
Kara pozbawienia wolności
Nastąpiło wykreślenie z katalogu kar kary 25 lat pozbawienia wolności. Jednocześnie wskazano, że kara pozbawienia wolności trwa najkrócej miesiąc, najdłużej zaś aż 30 lat. Oznacza to bardzo poważne podniesienie górnej granicy tzw. terminowej kary pozbawienia wolności, którą dotychczas można było orzekać jedynie w wymiarze do lat 15. Podniesiono także wymiar kary nadzwyczajnie obostrzonej z 20 do 30 lat. To samo dotyczy kary wymierzanej za przestępstwo zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności w przypadku zastosowania obniżenia jej górnej granicy – dotychczas było to 25 lat.
Podniesiono również z 3 do 4 miesięcy karę ograniczenia wolności oraz ze 100 do 150 stawek dziennych karę grzywny dla sprawcy przestępstwa wobec którego Sąd orzeknie te właśnie kary zamiast kary pozbawienia wolności do roku. W dalszym ciągu sytuacja ta może dotyczyć jedynie przestępstwa zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 8 lat. Rozszerzono jednocześnie krąg osób, wobec których zasada ta nie może zostać zastosowana na recydywistów, w tym osoby prowadzące pojazd mechaniczny w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego.
Nowelizacja Kodeksu karnego wprowadza też karę dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości warunkowego zwolnienia. Będzie ona mogła zostać orzeczona przez Sąd w dwóch przypadkach. Po pierwsze, za czyn popełniony po wcześniejszym prawomocnym skazaniu za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na dożywotnie pozbawienie wolności albo pozbawienie wolności na co najmniej dwadzieścia lat. Po drugie – jeżeli charakter i okoliczności czynu oraz postępowanie i charakter sprawcy wskazują, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób.
Wydłużony został również z 25 do 30 lat okres, po którym skazani na dożywocie mogą ubiegać się o warunkowe zwolnienie.
Wydłużył się również okres próby przy warunkowym zwolnieniu z kary dożywotniego pozbawienia wolności. Dotąd było to 10 lat. Teraz okres próby dla skazanych na dożywocie będzie dożywotni. Zwiększa się ponadto okres przedawnienia karalności zabójstwa – z 30 do 40 lat.
Wprowadzono także zapis, że wymierzając karę dożywotniego pozbawienia wolności sprawcy za czyn popełniony przez niego po prawomocnym skazaniu za przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, wolności seksualnej, bezpieczeństwu powszechnemu lub za przestępstwo o charakterze terrorystycznym na karę dożywotniego pozbawienia wolności albo karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 20 lat, Sąd będzie mógł orzec zakaz warunkowego zwolnienia z więzienia. Warunkiem jest jednak, aby charakter i okoliczności popełnionego czynu oraz właściwości osobiste sprawcy wskazywały, iż jego pozostawanie na wolności spowoduje trwałe niebezpieczeństwo dla życia, zdrowia, wolności lub wolności seksualnej innych osób.
Kara grzywny
Zmodyfikowane zostały również zasady nakładania kary grzywny. Pozostawiono co prawda zapis, iż najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 540, doprecyzowano jednak, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, a przestępstwo jest zagrożone zarówno grzywną, jak i karą pozbawienia wolności, grzywnę wymierza się w wysokości nie niższej od:
- 50 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku,
- 100 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat,
- 150 stawek – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.
Zasady te stosowane będą również do grzywny wymierzanej obok kary pozbawienia wolności.
Kara ograniczenia wolności
Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, a przestępstwo jest zagrożone zarówno karą ograniczenia wolności, jak i karą pozbawienia wolności, karę ograniczenia wolności wymierzana będzie w wysokości nie niższej od:
- 2 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku,
- 3 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 2 lat,
- 4 miesięcy – w przypadku czynu zagrożonego karą pozbawienia wolności przekraczającą 2 lata.
Środki karne
W zakresie środków karnych najważniejszą zmianą jest wprowadzenie nowej instytucji – degradacji. Obejmuje ona utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego w razie skazania za przestępstwo umyślne, jeżeli rodzaj czynu, sposób i okoliczności jego popełnienia pozwalają przyjąć, że sprawca utracił właściwości wymagane do posiadania stopnia wojskowego.
Sankcje wobec kierowców
Nowelizacja Kodeksu karnego wyraźnie zaostrza kary wobec osób, które dopuściły się popełnienia przestępstwa, prowadząc pojazd mechaniczny.
Wymiar kary pozbawienia wolności wobec osób, które znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzą pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym został podwyższony z 2 do 3 lat.
Dodatkowo wobec nietrzeźwego kierowcy, który będzie miał nie mniej niż 1,5 promila alkoholu we krwi, Sąd obligatoryjnie orzeknie przepadek samochodu i to niezależnie od tego, czy spowodował on wypadek drogowy. Nastąpi to po dokonanym uprzednio tymczasowym zajęciu takiego auta na okres do siedmiu dni przez Policję, na podstawie którego prokurator orzeknie zabezpieczenie tego mienia.
Jeżeli orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego z uwagi na jego zbycie, utratę, zniszczenie lub znaczne uszkodzenie jest niemożliwe lub niecelowe, albo jeżeli pojazd w czasie popełnienia przestępstwa nie stanowił wyłącznej własności sprawcy, zamiast przepadku pojazdu mechanicznego Sąd orzeknie przepadek jego równowartości. Uznawać się za nią będzie wartość pojazdu określoną w polisie ubezpieczeniowej na rok, w którym popełniono przestępstwo, a w razie braku polisy – średnią wartość rynkową pojazdu odpowiadającego, przy uwzględnieniu marki, modelu, roku produkcji, typu nadwozia, rodzaju napędu i silnika, pojemności lub mocy silnika oraz przybliżonego przebiegu, pojazdowi prowadzonemu przez sprawcę. Będzie to ustalane na podstawie dostępnych danych, bez powoływania w tym celu biegłego.
Przepadku pojazdu mechanicznego oraz przepadku jego równowartości nie będzie się orzekać, jeżeli sprawca prowadził niestanowiący jego własności pojazd mechaniczny wykonując czynności zawodowe lub służbowe polegające na prowadzeniu pojazdu na rzecz pracodawcy. W takim wypadku Sąd orzeknie nawiązkę w wysokości co najmniej 5000 złotych na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej.
Ustawodawca zdecydował się także na wprowadzenie zapisu, że Sąd będzie mógł odstąpić od orzeczenia przepadku w szczególnych okolicznościach. Jednak w przypadku recydywisty przepadek będzie orzekany już od powyżej 0,5 promila alkoholu.
Pojazdy będą konfiskowane również sprawcom wypadków, którzy mieli powyżej 0,5 promila alkoholu we krwi, popełniającym takie przestępstwo po raz kolejny lub powodujących wypadek. Jeżeli samochód nie jest wyłączną własnością kierowcy, wówczas Sąd orzeknie przepadek równowartości pojazdu sprzed wypadku.
W dotychczasowym stanie prawnym za spowodowanie ciężkiego wypadku w stanie nietrzeźwości należało wymierzyć karę od 2 do 12 lat więzienia. Teraz za spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu będzie to minimum 3 lata, a za spowodowanie śmierci – 5 lat pozbawienia wolności.
Zwiększa się również maksymalna kara, którą można wymierzyć za spowodowanie ciężkiego wypadku. Za spowodowanie ciężkich obrażeń lub śmierci, nietrzeźwemu sprawcy wypadku teraz będzie można wymierzyć do 16 lat pozbawienia wolności, podczas gdy dotąd maksymalny wymiar kary wynosił w tym przypadku jedynie 12 lat.
Recydywa
W odniesieniu do zasad karalności osób, które dokonały tzw. powrotu do przestępstwa, a więc recydywistów dodano zapis, że jeżeli sprawca w ciągu pięciu lat po odbyciu co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności orzeczonej za zbrodnię zabójstwa w związku ze zgwałceniem lub za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, popełnia ponownie taką zbrodnię lub takie przestępstwo, wówczas Sąd wymierzy karę pozbawienia wolności przewidzianą za przypisane przestępstwo w wysokości od dolnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę do górnej granicy ustawowego zagrożenia również zwiększonego o połowę. Jednakże podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie będzie dotyczyło zbrodni.
Nowelizacja podwyższyła również dolną granicę kary pozbawienia wolności dla multirecydywistów. Dotychczas wzrastała ona o miesiąc, a obecnie będzie wzrastać aż o połowę.
Zaostrzone zostały także zasady warunkowego zwolnienia dla recydywistów skazanych za przestępstwa seksualne. Według dotychczasowych przepisów jest to możliwe po odbyciu dwóch trzecich kary, a zgodnie z nowym stanem prawnym – po trzech czwartych.
Nowelizacja przewiduje wyłączenie przedawnienia karalności przestępstwa zgwałcenia dziecka lub zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem. Natomiast w przypadku innych przestępstw seksualnych na szkodę małoletniego albo występków przeciwko życiu i zdrowiu na szkodę małoletniego, jeśli górna granica kary przekracza 5 lat pozbawienia wolności, przedawnienie nastąpi teraz najwcześniej, gdy ofiara ukończy 40 rok życia.
Podwyższenie kar za pedofilię i gwałty
Nowelizacja wyraźnie zaostrzyła kary za pedofilię i inne poważne przestępstwa na tle seksualnym. Sprawca zgwałcenia dziecka będzie teraz podlegać karze od 5 do 30 lat więzienia albo też dożywotniemu pozbawieniu wolności. Dotąd kara ta wynosiła od 3 do 15 lat więzienia.
Kara od 5 do 30 lat więzienia albo dożywocie będzie też grozić za zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem. Dotychczas było to jedynie 15 lat więzienia.
Za zgwałcenie z następstwem w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu będzie teraz grozić od 5 do 30 lat więzienia albo dożywocie, podczas gdy dotąd – od 2 do 12 lat. Za zgwałcenie z następstwem w postaci śmierci ofiary grozić będzie od 8 do 30 lat więzienia lub dożywocie. Według dotychczasowego stanu prawnego kara ta wynosiła od 2 do 12 lat pozbawienia wolności.
W znowelizowanych przepisach wprowadzono także nowe typy kwalifikowane zgwałceń – na kobiecie ciężarnej, z posługiwaniem się bronią palną nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działając w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, czy też z utrwalaniem obrazu i dźwięku takiego czynu. Dotychczas za tego rodzaju czyny groziło od 2 do 12 lat pozbawienia wolności, a teraz będzie to od 3 do 20 lat więzienia.
Zaostrzenie odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu
Nowelizacja Kodeksu karnego zwiększyła kary za poważne przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Do najważniejszych należy podwyższenie z 12 do 15 lat więzienia górnej granicy kary za rozbój, a do 20 lat – za rozbój z użyciem broni. Nastąpiło również podwyższenie z 15 do 20 lat więzienia górnej granicy kary za umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Nowelizacja wprowadza nowe typy przestępstw za czyny, które w części nie były dotychczas karalne. Należą do nich: przyjęcie zlecenia zabójstwa – od 2 do 15 lat więzienia, uchylanie się od naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem – od 3 miesięcy do 5 lat więzienia, wymuszenie mienia poprzez szantaż – od roku do 10 lat pozbawienia wolności. Dodać trzeba, że dotąd penalizowano jedynie samo zmuszanie, za które groziła kara do 3 lat pozbawienia wolności. Wprowadzono także karalność przygotowania do zabójstwa, za które ma grozić od 2 do 15 lat pozbawienia wolności.