Zdolność do dziedziczenia to zdolność do wejścia w prawa i obowiązki zmarłego o charakterze majątkowym. Zdolność ta określana jest także mianem zdolności do bycia spadkobiercą.
Zdolność do bycia spadkobiercą stanowi część zdolności prawnej. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia (art. 8). Natomiast osoba prawna uzyskuje zdolność prawną z chwilą nabycia osobowości prawnej (art. 37 k.c.). Zdolność prawna osoby fizycznej nie podlega żadnym ograniczeniom, z kolei zdolność prawa osoby prawnej jest ograniczona.
Należy podkreślić, iż ustawodawca uregulował w sposób odmienny zdolność do bycia spadkobiercą od zdolności prawnej. Przede wszystkim wprowadził zasadę, zgodnie z którą zdolność do dziedziczenia nie podlega ograniczeniom niezależnie od tego, czy przysługuje osobom fizycznym, czy też prawnym. Podstawowym warunkiem posiadania tej zdolności jest fakt życia (w stosunku do osób fizycznych) lub istnienia (w stosunku do osób prawnych) w chwili otwarcia spadku.
Nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku, ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje (art. 927 § 1 k.c.).
Natomiast w przypadku, gdy dany podmiot nie może stać się podmiotem praw i obowiązków, które wchodzą w skład spadku określany jest mianem podmiotu niezdolnego do dziedziczenia.
Ważne: Niezdolność do dziedziczenia może mieć charakter bezwzględny albo względny.
Bezwzględna niezdolność do dziedziczenia oznacza niemożność dziedziczenia w ogóle (po wszystkich osobach). Natomiast niezdolność względna zachodzi wówczas, gdy dany podmiot nie może dziedziczyć tylko po określonej osobie. Sytuacja taka ma miejsce m.in. w przypadku zrzeczenia się dziedziczenia, uznania za spadkobiercę niegodnego.
Zdolność do dziedziczenia mają:
1) osoby fizyczne żyjące w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 k.c.);
2) dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku, pod warunkiem, ze urodzi się żywe (art. 927 § 2 k.c.) – zdolność ta ma charakter warunkowy; jeżeli określony przez ustawę warunek się spełni powstają skutki ex tunc; nasciturus dziedziczy wówczas na równi z innymi spadkobiercami; art. 9 k.c. zawiera domniemanie, iż dziecko przychodzi żywe na świat; w związku z tym spadkobierca, który był w chwili otwarcia spadku nasciturusem nie musi dowodzić, iż urodził się żywy; ciężar obalenia tego domniemania spoczywał będzie na tym uczestniku postępowania, który twierdzi, że dziecko urodziło się martwe;
Dziecko poczęte, a jeszcze nie urodzone w chwili śmierci swego ojca spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, jeżeli urodzi się żywe, nabywa prawo do jednorazowego odszkodowania na podstawie art. 12 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (jedn. tekst: Dz. U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144) (Uchwała SN z dnia 30 listopada 1987 r., III PZP 36/87).
Wyznaczenie uposażonego (§ 3 ogólnych warunków ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków) nie musi polegać na określeniu imiennym. Wystarczy określenie w sposób zapewniający identyfikację, np. wskazanie dzieci. Żadne względy nie wyłączają tu również dzieci poczętych już w chwili zajścia wypadku ubezpieczonego (Wyrok SN z dnia 7 października 1971 r., III CRN 255/71).
3) osoby prawne istniejące w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 k.c.) – zdolność ta ogranicza się jedynie do dziedziczenia na podstawie testamentu, ponieważ osoby prawne (państwowe, jak i prywatne) są wyłączone z kręgu spadkobierców ustawowych (za wyjątkiem Skarbu Państwa i gminy, którzy są spadkobiercami koniecznymi na podstawie art. 935 k.c.); istnienie w chwili otwarcia spadku oznacza, iż osoba prawna musi być w tej chwili wpisana do rejestru;
4) jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną istniejące w chwili otwarcia spadku (art. 331 k.c.);
5) fundacje ustanowione przez spadkodawcę w testamencie pod warunkiem, że zostaną wpisane do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu (art. 927 § 3 k.c.) – zdolność ta ma charakter warunkowy; jeżeli określony przez ustawodawcę warunek się nie spełni to wówczas dziedziczenie następuje z pominięciem fundacji.
O zdolności do dziedziczenia decyduje chwila otwarcia spadku.
Podkreślić należy, iż osoba fizyczna, aby zostać spadkobiercą musi jedynie przeżyć spadkodawcę. Nawet jeżeli umrze ona kilka godzin po spadkodawcy to fakt ten nie wpłynie na wyznaczenie kręgu spadkobierców.