Zasady wymiaru kar i środków karnych za wykroczenia określa ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń (t.j. Dz. U. z 2010 r., Nr 46, poz. 275 z późn. zm.).
Organ orzekający wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę za dane wykroczenie, oceniając stopień społecznej szkodliwości czynu. Ponadto bierze przy tym pod uwagę cele kary w zakresie społecznego oddziaływania oraz cele zapobiegawcze i wychowawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do ukaranego.
Wymierzając karę, organ orzekający bierze pod uwagę w szczególności:
- rodzaj i rozmiar szkody wyrządzonej wykroczeniem;
- stopień winy sprawcy;
- pobudki sprawcy;
- sposób działania sprawcy;
- stosunek sprawcy do pokrzywdzonego;
- właściwości, warunki osobiste i majątkowe sprawcy;
- stosunki rodzinne sprawcy;
- sposób życia sprawcy przed popełnieniem i zachowanie się po popełnieniu wykroczenia.
Jako okoliczności łagodzące uwzględnia się w szczególności:
- działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem ciężkich warunków rodzinnych lub osobistych;
- działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem silnego wzburzenia wywołanego krzywdzącym stosunkiem do niego lub do innych osób;
- działanie z pobudek zasługujących na uwzględnienie;
- prowadzenie przez sprawcę nienagannego życia przed popełnieniem wykroczenia i wyróżnianie się spełnianiem obowiązków, zwłaszcza w zakresie pracy;
- przyczynienie się lub staranie się sprawcy o przyczynienie się do usunięcia szkodliwych następstw swego czynu.
Natomiast jako okoliczności obciążające uwzględnia się w szczególności:
- działanie sprawcy w celu osiągnięcia bezprawnej korzyści majątkowej;
- działanie w sposób zasługujący na szczególne potępienie;
- uprzednie ukaranie sprawcy za podobne przestępstwo lub wykroczenie;
- chuligański charakter wykroczenia;
- działanie pod wpływem alkoholu, środka odurzającego lub innej podobnie działającej substancji lub środka;
- popełnienie wykroczenia na szkodę osoby bezradnej lub osoby, której sprawca powinien okazać szczególne względy;
- popełnienie wykroczenia we współdziałaniu z małoletnim.
Zasady wymiaru kar mają odpowiednie zastosowanie do środków karnych.
Należy wyraźnie podkreślić, iż zgodnie z art. 34 k.w. okoliczności wpływające na wymiar kary i środka karnego uwzględnia się tylko co do osoby, której dotyczą.
Jeżeli ustawa daje możność wyboru między aresztem a inną karą, areszt można orzec tylko wtedy, gdy czyn popełniono umyślnie, a zarazem za orzeczeniem kary aresztu przemawia waga czynu lub okoliczności sprawy świadczą o demoralizacji sprawcy albo sposób jego działania zasługuje na szczególne potępienie.
Natomiast naganę można orzec wtedy, gdy ze względu na charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy należy przypuszczać, że zastosowanie tej kary jest wystarczające do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego.
Nie można orzec nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim (art. 36 § 2 k.w.).
Jeżeli wykroczeniem o charakterze chuligańskim została wyrządzona szkoda, można orzec nawiązkę do wysokości 1.000 złotych na rzecz pokrzywdzonego albo na rzecz Polskiego Czerwonego Krzyża lub na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający.
Ukaranemu co najmniej dwukrotnie za podobne wykroczenia umyślne, który w ciągu dwóch lat od ostatniego ukarania popełnia ponownie podobne wykroczenie umyślne, można wymierzyć karę aresztu, choćby było zagrożone karą łagodniejszą.
Na podstawie art. 39 § 1 k.w. w wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie można – biorąc pod uwagę charakter i okoliczności czynu lub właściwości i warunki osobiste sprawcy – zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego. Nadzwyczajne złagodzenie polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju.
Zgodnie z treścią art. 39 § 2 k.w. nadzwyczajne złagodzenie kary, przewidzianej za wykroczenie, polega na wymierzeniu jej poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary łagodniejszego rodzaju. kara ograniczenia wolności jest karą surowszą od kary grzywny, a karą łagodniejszą jest kara nagany (art. 18 k.w.) (Wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2006 r., III KK 97/06).
Skoro w wypadku kary dodatkowej zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych dolna granica jej ustawowego zagrożenia za wykroczenie jest na poziomie dolnej granicy danego rodzaju kary, to zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary jest, w odniesieniu do tej kary, niedopuszczalne (Wyrok SN z dnia 9 listopada 1992 r., II KRN 175/92).
W razie odstąpienia od wymierzenia kary można zastosować do sprawcy środek oddziaływania społecznego, mający na celu przywrócenie naruszonego porządku prawnego lub naprawienie wyrządzonej krzywdy, polegający zwłaszcza na przeproszeniu pokrzywdzonego, uroczystym zapewnieniu niepopełniania więcej takiego czynu albo zobowiązania sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.