O zachowku stanowią przepisy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Jego istota polega na ochronie osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługuje roszczenie o świadczenie pieniężne skierowane do powołanych spadkobierców.
Podmioty uprawnione do zachowku
Krąg osób, które uprawnione są do zachowku jest węższy aniżeli krąg spadkobierców ustawowych. Należą do nich:
- zstępni spadkodawcy;
- małżonek spadkodawcy;
- rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy.
Należy podkreślić, iż do zachowku nie są uprawnieni zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli:
- zrzekli się dziedziczenia (art. 1049 § 2 k.c.);
- odrzucili spadek (art. 1020 k.c.);
- zostali uznani za niegodnych dziedziczenia (art. 928 § 2 k.c.);
- zostali wydziedziczeni (art. 1008 k.c.).
Możliwe jest uznanie za niegodnego uprawnionego do zachowku (Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1998 r., I CKN 448/97).
Wysokość zachowku
Zachowek przysługuje w wysokości dwóch trzecich lub połowy wartości udziału spadkowego. zachowek w wyższej wysokości przysługuje osobom trwale niezdolnym do pracy oraz zstępnym małoletnim.
Małoletniość uprawnionego do zachowku oraz trwałą niezdolność do pracy ocenia się według stanu istniejącego w chwili otwarcia spadku.
Bowiem z chwilą otwarcia spadku powstaje uprawnienie do zachowku.
W sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 k.c. (Uchwała SN z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81).
Podmioty zobowiązane z tytułu zachowku
Z tytułu zachowku zobowiązani są:
- spadkobiercy, którzy zostali powołani do dziedziczenia;
- osoby na rzecz, których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny;
- obdarowani darowizną doliczoną do spadku.
Zasady obliczania wysokości należnego zachowku
Wysokość należnego zachowku oblicza się według następujących zasad:
- przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili; natomiast nie podlegają uwzględnieniu spadkobiercy, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni (art. 992 k.c.);
- nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę (art. 993 k.c.);
- nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 k.c.);
- przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych; nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 k.c.);
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa (art. 994 § 3 k.c.);
- wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 k.c.);
- wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 2 k.c.);
- na należny zachowek zalicza się zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego; w przypadku, gdy uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego; natomiast jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku została powołana do dziedziczenia to jej odpowiedzialność za zapisy zwykłe i polecenia ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. Powyższa regulacja ma odpowiednie zastosowanie w wypadku, gdy zapis zwykły na rzecz uprawnionego do zachowku został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem albo uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Odpowiedzialność spadkobiercy, który jest zarówno zobowiązany do zapłaty, jak i uprawniony do zachowku ogranicza się jedynie do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 999 k.c.).
Uprawnienia osoby, której należy się zachowek
Przepisy prawa przewidują szereg uprawnień, które przysługują osobie, której należy się zachowek. Uprawnienia te mają na celu zagwarantowanie uprawnionemu otrzymania należnego mu zachowku.
W przypadku, gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny doliczony do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże osoba ta jest obowiązana do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.