Na podstawie ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) wydziedziczenie spadkobiercy polega na pozbawieniu przez spadkodawcę jego zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku.
Wydziedziczenie może nastąpić tylko w testamencie.
Konsekwencją powyższego zastrzeżenia jest fakt, iż wydziedziczyć może tylko spadkodawca mający zdolność testowania.
Wydziedziczenie musi mieć charakter całkowity. Ustawodawca bowiem nie dał spadkodawcy uprawnienia do modyfikowania wielkości zachowku, który przysługuje osobom uprawnionym.
Należy podkreślić, iż wydziedziczenie spadkobiercy nie może nastąpić pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Wydziedziczenie dokonane z naruszeniem przepisów prawa nie wywołuje zamierzonych przez spadkodawcę skutków prawnych. Uprawniony może wówczas dochodzić zachowku powołując się na bezpodstawność wydziedziczenia.
Przepisy kodeksu cywilnego nie wykluczają możliwości wyłączenia spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia (testament negatywny), przy czym wyłączenie od dziedziczenia nie pozbawia takiego spadkobiercy prawa do zachowku (Uchwała SN z dnia 10 kwietnia 1975 r., III CZP 14/75).
W przypadku, gdy testament, w którym zawarte jest oświadczenie spadkodawcy o wydziedziczeniu określonych spadkobierców jest nieważny lub został odwołany, powoduje to także anulowanie wydziedziczenia.
Ustawodawca wskazał zamknięty katalog przyczyn wydziedziczenia. Są one następujące:
- uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego – np. uprawniony do zachowku prowadzi naganny tryb życia; koniecznym jest, aby takie naganne zachowanie miało cechy trwałości;
- uprawniony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uprawniony do zachowku uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych – np. zaniedbywanie przez uprawnionego do zachowku obowiązków alimentacyjnych wobec spadkodawcy.
Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu (art. 1009 k.c.).
Ustawodawca nie wymaga bezwzględnego wskazania w testamencie przyczyny wydziedziczenia uprawnionego do zachowku. Wystarcza jedynie, gdy spadkodawca w testamencie uczyni to w taki sposób, iż wola wydziedziczenia tej osoby oraz motywy, które uzasadniają wydziedziczenie dają się w sposób niebudzący wątpliwości wyprowadzić z treści testamentu.
Istotnym jest fakt, iż spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Przebaczenie to akt woli spadkodawcy o charakterze uczuciowym. Do jego dokonania nie jest wymagane posiadanie przez spadkodawcę pełnej zdolności do czynności prawnych. Wystarczające jest bowiem działanie z dostatecznym rozeznaniem. Do aktu przebaczenia mają odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące wad oświadczeń woli.
Przebaczenie powinno być dokonane przed wydziedziczeniem. Przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie. Konieczne jest jedynie, aby z aktu tego wynikała niewątpliwa wola przebaczenia czynów, które stanowią podstawę wydziedziczenia. Przebaczenie skutkuje usunięciem przyczyn wydziedziczenia.
W przypadku, gdy dyspozycja o wydziedziczeniu zawarta jest w testamencie przebaczenie jest możliwe tylko w drodze sporządzenia nowego testamentu.
Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło (Uchwała SN z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71).
Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę (art. 1011 k.c.).
Spadkobierca testamentowy pozwany o zachowek przez zstępnych żyjącego wydziedziczonego zstępnego spadkodawcy nie może skutecznie w tym procesie kwestionować legitymacji czynnej powodów, opierających się na zarzucie, że wydziedziczenie ich wstępnego było bezpodstawne. spadkobierca testamentowy, który ma interes prawny w takim ustaleniu, może w odrębnym procesie wytoczonym przeciw wydziedziczonemu zstępnemu spadkodawcy oraz przeciw zstępnym tego wydziedziczonego żądać ustalenia, że wydziedziczenie to było bezpodstawne; interes prawny może polegać na tym, że zachowek wydziedziczonego zstępnego wynosiłby połowę wartości jego udziału spadkowego, a zachowek jego zstępnych dwie trzecie wartości ich udziałów (art. 991 § 1 i art. 1011 k.c.) (Uchwała SN z dnia 22 kwietnia 1975 r., III CZP 15/75).