Podstawy ustalenia właściwości rzeczowej i miejscowej sądów karnych określone są w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).
Właściwość rzeczowa
Właściwość rzeczowa pozwala na ustalenie, który z sądów różnych rzędów jest właściwy do rozpoznania sprawy w pierwszej instancji.
Sądami, które są właściwe do rozpoznawania spraw w pierwszej instancji są sądy rejonowe oraz sądy okręgowe. Dlatego wyróżnia się właściwość rzeczową sądów rejonowych oraz właściwość rzeczową sądów okręgowych.
Zgodnie z art. 24 § 1 k.p.k. sąd rejonowy orzeka w pierwszej instancji we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw przekazanych ustawą do właściwości innego sądu.
Ustawodawca w art. 24 § 1 k.p.k. wprowadził domniemanie właściwości sądu rejonowego.
Jeżeli chodzi natomiast o właściwość rzeczową sądu okręgowego to można wyróżnić właściwość stałą oraz ruchomą.
Właściwość rzeczowa stała sądu okręgowego dotyczy kategorii przestępstw, które zostały wyraźnie wskazane w ustawie. Zgodnie z art. 25 § 1 k.p.k. sąd okręgowy orzeka w pierwszej instancji w sprawach o następujące przestępstwa:
- o zbrodnie określone w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) oraz w ustawach szczególnych;
- o występki określone w rozdziałach XVI i XVII oraz w art. 140-142, art. 148 § 4, art. 149, art. 150 § 1, art. 151-154, art. 156 § 3, art. 158 § 3, art. 163 § 3 i 4, art. 165 § 1, 3 i 4, art. 166 § 1, art. 173 § 3 i 4, art. 185 § 2, art. 189a § 2, art. 210 § 2, art. 211a, art. 252 § 3, art. 258 § 1-3, art. 265 § 1 i 2, art. 269, art. 278 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 284 § 1 i 2 w zw. z art. 294, art. 286 § 1 w zw. z art. 294, art. 287 § 1 w zw. z art. 294, art. 296 § 3 oraz art. 299 Kodeksu karnego;
- o występki, które z mocy przepisu szczególnego należą do właściwości sądu okręgowego.
Przepis art. 25 § 1 pkt 1 k.p.k., ustanawiający właściwość sądu okręgowego w sprawach o zbrodnie, obejmuje zakresem tej właściwości sprawy o czyny zabronione, które należały do kategorii zbrodni w czasie ich popełnienia. Oznacza to, że jeśli czyn zabroniony miał wtedy status występku, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu rejonowego, jako rzeczowo właściwego, na skutek zmiany zagrożenia ustawowego włączony został do kategorii zbrodni, to taka zmiana ustawy, jako niekorzystna dla oskarżonego, nie może odnosić się do czynu objętego oskarżeniem (art. 4 § 1 k.k.). Zachowuje on zatem status występku, a właściwym do rozpoznania sprawy pozostaje sąd rejonowy (Uchwała SN z dnia 26 stycznia 2007 r., I KZP 34/06).
Natomiast właściwość rzeczowa ruchoma sądu okręgowego polega na przyznaniu sądowi apelacyjnemu uprawnienia do przekazania do rozpoznania na wniosek sądu rejonowego, sądowi okręgowemu, jako sądowi pierwszej instancji, sprawy o każde przestępstwo, ze względu na szczególną wagę lub zawiłość sprawy (art. 25 § 2 k.p.k.).
Właściwość miejscowa
Właściwość miejscowa pozwala na ustalenie, który z sądów tego samego rzędu jest właściwy do rozpoznania konkretnej sprawy.
Zgodnie z art. 31 § 1 k.p.k. miejscowo właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo. Miejsce popełnienia przestępstwa określa natomiast art. 6 § 2 k.k. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru sprawcy miał nastąpić. Jeżeli jednak przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy jest ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (art. 31 § 3 k.p.k.).
Orzeczenie: W sprawie, w której miejsce popełnienia przestępstwa (przestępstw) jest ustalone, art. 31 § 3 k.p.k. nie dopuszcza właściwości miejscowej sądu, w którego okręgu przestępstwa nie popełniono, nawet jeśli w jego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (Postanowienie SN z dnia 21 września 2005 r., I KZP 26/05).
W przypadku, gdy przestępstwo popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, a nie można zastosować kryteriów związanych z miejscem popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd macierzystego portu statku (art. 31 § 2 k.p.k.).
Jeżeli nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa, właściwy jest sąd, w którego okręgu:
- ujawniono przestępstwo;
- ujęto oskarżonego;
- oskarżony przed popełnieniem przestępstwa stale mieszkał lub czasowo przebywał
– zależnie od tego, gdzie najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (art. 32 § 1 k.p.k.). Unormowanie powyższe stosuje się odpowiednio, jeżeli przestępstwo popełniono za granicą.
Natomiast w przypadku, gdy nie można ustalić właściwości miejscowej sądu według wskazanych wyżej kryteriów, sprawę rozpoznaje sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy.