Zgodnie z ustawą z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy (Dz. U. Nr 24, poz. 141 z późn. zm.) przyczyną ustania stosunku pracy jest jego wygaśnięcie lub rozwiązanie.
Czynności prawne dwustronne
Strony stosunku pracy mają prawo rozwiązania tego stosunku na podstawie dwustronnej czynności prawnej określanej jako porozumienie stron. Przyznanie takiego uprawnienia stanowi oczywistą konsekwencję podstawowej zasady prawa pracy, którą jest wymóg zgody zarówno pracodawcy, jak i pracownika na nawiązanie stosunku pracy. Dwustronna czynność prawna wywołuje skutek z chwilą, gdy obie strony stosunku pracy – pracodawca i pracownik złożą zgodne oświadczenia zmierzające do zakończenia w określonym terminie istniejącego stosunku pracy.
Każdy rodzaj umowy o pracę może ulec rozwiązaniu na podstawie porozumienia stron. Termin, w którym stosunek pracy ustaje określają strony omawianej czynności prawnej. Mogą one wskazać jako dzień rozwiązania umowy o pracę nie tylko dzień zawarcia porozumienia, ale także termin późniejszy. Dodać należy ponadto, iż termin ten może być przez strony zmieniany.
Jeżeli stosunek pracy ulega rozwiązaniu na podstawie porozumienia stron to nie obowiązują przepisy Kodeksu pracy w przedmiocie kontroli związkowej, ochrony szczególnej pracownika, a także zasadności rozwiązania umowy o pracę.
Propozycja rozwiązania stosunku pracy na mocy porozumienia stron złożona przez jedną stronę tego stosunku przestaje ją wiązać, jeżeli druga strona nie przyjęła jej w wyznaczonym terminie, a jeżeli termin ten nie został określony – niezwłocznie po jej złożeniu.
Nie można mylić z rozwiązaniem stosunku pracy na mocy omawianej czynności prawnej zawarcia porozumienia w przedmiocie skrócenia okresu wypowiedzenia. Ta ostatnia czynność prawna może mieć miejsce wówczas, gdy stosunek pracy został już wypowiedziany. W sytuacji takiej określony podmiot może wyrazić zgodę na skrócenie okresu wypowiedzenia.
Omawiane porozumienie należy także odróżnić od porozumienia pracodawców, na którego podstawie następuje przejście pracownika od jednego pracodawcy do innego. Porozumienie pracodawców musi składać się z trzech elementów:
- zawierają go dwaj pracodawcy;
- następuje rozwiązanie stosunku pracy pomiędzy dotychczasowym pracodawcą a pracownikiem;
- następuje nawiązanie stosunku pracy pomiędzy pracownikiem a nowym pracodawcą.
Czynności prawne jednostronne
Jako jednostronne czynności prawne, które rozwiązują stosunek pracy wymienia się:
- wypowiedzenie umowy o pracę – polega na złożeniu przez pracodawcę lub pracownika oświadczenia, które powoduje rozwiązanie umowy z upływem oznaczonego terminu;
- rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia – polega za złożeniu przez jedną ze stron oświadczenia woli, które powoduje natychmiastowe ustanie stosunku pracy;
- rozwiązanie umowy o pracę za kilkudniowym uprzedzeniem – ten sposób rozwiązania stosunku pracy dotyczy tylko pracownika i może nastąpić jedynie w sytuacjach określonych przez przepisy prawa.
Zdarzenia niebędące czynnościami prawnymi, które powodują ustanie stosunku pracy
Do zdarzeń niebędących czynnościami prawnymi, które powodują ustanie stosunku pracy zalicza się:
- zdarzenia powodujące z woli stron rozwiązanie stosunku pracy w przyszłości – można wymienić przykładowo upływ okresu, na który zawarto umowę o pracę, zakończenie prac, do wykonania których zawarto umowę;
- zdarzenia powodujące wygaśnięcie umowy o pracę bądź niezależnie od woli stron, bądź zależnie od woli tylko jednej ze stron – można wymienić przykładowo śmierć pracodawcy, który jest osobą fizyczną, śmierć pracownika, trzymiesięczny okres nieobecności w pracy z powodu tymczasowego aresztowania.
Wszystkie wymienione wyżej sytuacje powodują ustanie stosunku pracy ex nunc, tzn. od momentu nastąpienia określonego zdarzenia prawnego.
Natomiast jeżeli jedna ze stron stosunku pracy uchyli się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli, które stanowiło jeden ze składników umowy o pracę, umowa ta ulega zniesieniu ex tunc, tzn. od dnia złożenia wadliwego oświadczenia woli. Nie wyklucza to jednak obciążenia pracodawcy obowiązkiem zapłaty za pracę, która została już wykonana.