Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) sąd uchyli ubezwłasnowolnienie, gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono. Uchylenie ubezwłasnowolnienia może nastąpić także z urzędu.
Postępowanie o uchylenie ubezwłasnowolnienia ma charakter samoistny.
Celem postępowania o uchylenie ubezwłasnowolnienia nie jest formalne wzruszenie orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu, ale ponowne orzeczenie w danej sprawie. Przedmiotem tego postępowania jest uchylenie ubezwłasnowolnienia, a nie uchylenie postanowienia o ubezwłasnowolnieniu. Wynika z tego, iż postanowienie o ubezwłasnowolnieniu nie podlega wzruszeniu. Jednakże traci ono znaczenie w przypadku, gdy w obrocie prawnym pojawi się nowe rozstrzygnięcie w przedmiocie ubezwłasnowolnienia danej osoby. Ustawodawca tak skonstruował omawianą instytucję, aby możliwe było dostosowanie orzeczeń do zmian, które nastąpiły po ich uprawomocnieniu się, a więc dostosowanie ich do aktualnego stanu rzeczy.
Przepis art. 559 § 1 k.p.c. uzależnia możliwość uchylenia przez Sąd ubezwłasnowolnienia całkowitego czy też częściowego od ustania przyczyn, dla których je orzeczono, nie zezwala natomiast opierać wniosków o uchylenie ubezwłasnowolnienia na tej podstawie, że zdaniem wnioskodawcy poprzednie postanowienie było nietrafne (Postanowienie SN z dnia 5 lipca 1972 r., II CR 206/72).
Z art. 559 § 1 k.p.c. wynika obowiązek sądu uchylenia ubezwłasnowolnienia, gdy ustały przyczyny, dla których je orzeczono. Sąd może wszcząć postępowanie także z urzędu, m.in. na podstawie wniosku osoby nie legitymowanej do żądania uchylenia ubezwłasnowolnieni. Postępowanie to może być wszczęte również na wniosek osoby uprawnionej. Ograniczenia podmiotowe co do wszczęcia postępowania o ubezwłasnowolnienie (art. 545 § 1 k.p.c.), uzasadnione jego celem, odpadają w postępowaniu o uchylenie ubezwłasnowolnienia, zaś przepis art. 559 § 1 k.p.c. żadnego w tym przedmiocie uregulowania, odrębnego od ogólnych zasad art. 510 § 1 k.p.c., nie zawiera. Stosują się zatem te zasady i każdy – w rozumieniu powołanego art. 510 § 1 k.p.c. – zainteresowany może żądać uchylenia ubezwłasnowolnienia (Postanowienie SN z dnia 5 rudnia 1968 r., II CR 334/68).
Należy podkreślić, iż z wnioskiem o uchylenie ubezwłasnowolnienia może wystąpić także ubezwłasnowolniony. Przepis ten został wprowadzony do Kodeksu postępowania cywilnego na skutek złożenia przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności art. 559 k.p.c. w związku z art. 545 § 1 i 2 tej ustawy w zakresie, w jakim wyłącza osobę ubezwłasnowolnioną z kręgu podmiotów uprawnionych do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia z art. 30 i art. 31 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Wniosek ten Trybunał Konstytucyjny rozpoznał w pełnym składzie w dniu 7 marca 2007 r. Trybunał uznał, iż art. 559 w związku z art. 545 § 1 i 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przyznaje osobie ubezwłasnowolnionej uprawnienia do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, jest niezgodny z art. 30 i art. 31 Konstytucji.