Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) posługuje się pojęciem „termin” w wieloznacznym znaczeniu.
Pojęcia „termin” ustawodawca używa w wieloznacznym znaczeniu.
Pojęcia tego używa się do oznaczenia:
- określonego czasu wyznaczonego na dokonanie oznaczonej czynności; w znaczeniu tym termin cechuje się początkiem i końcem (np. 122 k.p.k.); jest to termin procesowy właściwy;
- momentu końcowego wyznaczonego przez przepisy ustawy, w którym dana czynność może zostać najpóźniej dokonana; w tym znaczeniu przepisy prawa nie określają początkowego momentu czynności, poprzestając jedynie na wskazaniu etapu procesu, do którego dana czynność może być dokonana (np. 41 § 2 k.p.k.); jest to termin procesowy w szerszym znaczeniu; do terminów tych nie mają zastosowania przepisy Kodeksu postępowania karnego o obliczaniu terminów;
- rozpiętości czasowej, w której dozwolone jest stosowanie określonych środków przymusu (np. 263 k.p.k.); do terminów tych nie mają zastosowania przepisy Kodeksu postępowania karnego o obliczaniu terminów;
- czasu, w którym rozprawa się rozpoczęła lub została kontynuowana (np. 353 § 1 k.p.k.).
Zasadniczym celem terminów procesowych jest przyspieszenie biegu procesu karnego.
Terminy procesowe właściwe dzielą się na terminy ustawowe (są to terminy, które zostały określone w przepisach ustawy), a także terminy, które ustanawiane są przez organ prowadzący postępowanie. Należy podkreślić, iż terminy ustawowe najliczniej występują w przepisach prawa procesowego. Terminy te można podzielić na następujące rodzaje:
- terminy stanowcze, w skład których wchodzą terminy zawite, terminy prekluzyjne, a także pozostałe terminy stanowcze;
- terminy niestanowcze – określane są także mianem terminy porządkowe lub instrukcyjne.
Można wyróżnić następujące cechy terminów stanowczych:
- przekroczenie terminu stanowczego skutkuje bezskutecznością czynności – dotyczy to terminów zawitych i prekluzyjnych);
- przekroczenie terminu stanowczego powoduje inne skutki procesowe – dotyczy to pozostałych terminów stanowczych;
- przekroczenie terminu stanowczego skutkuje powstaniem uchybień, które mogą wpływać na treść orzeczenia – dotyczy to pozostałych terminów stanowczych.
Zawite są terminy do wnoszenia środków zaskarżenia oraz inne, które ustawa za zawite uznaje (art. 122 § 2 k.p.k.).
Należy podkreślić, iż pojęcie „środki zaskarżenia” oznacza nie tylko środki odwoławcze, ale także sprzeciwy i quasi sprzeciwy.
Terminy zawite mogą zostać przywrócone.
Jeżeli niedotrzymanie terminu zawitego nastąpiło z przyczyn od strony niezależnych, strona w zawitym terminie 7 dni od daty ustania przeszkody może zgłosić wniosek o przywrócenie terminu, dopełniając jednocześnie czynności, która miała być w terminie wykonana. To samo stosuje się także do osób nie będących stronami (art. 126 § 1 k.p.k.).
Zawarty w art. 126 § 1 k.p.k. warunek formalny wniosku o przywrócenie terminu przez dokonanie czynności, która powinna być w terminie wykonana, w wypadku, gdy ta czynność obarczona jest dodatkowym wymogiem formalnym niemożliwym do spełnienia przez samą stronę, to jego niespełnienie nie może powodować bezskuteczności wniosku o przywrócenie terminu do jej dokonania (Postanowienie SN z dnia 28 maja 2009 r., III KZ 29/09).
Wniosek o przywrócenie terminu do złożenia oczywiście niedopuszczalnego środka odwoławczego jest bezprzedmiotowy, w związku z czym nie podlega rozpoznaniu (Postanowienie SN z dnia 18 lutego 2004 r., III KZ 8/03).
W kwestii przywrócenia terminu orzeka postanowieniem organ, przed którym należało dokonać czynności. Na odmowę przywrócenia terminu przysługuje zażalenie.
Należy zwrócić uwagę na fakt, iż zgodnie z art. 127 k.p.k. wniosek o przywrócenie terminu nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, jednakże organ, do którego wniosek złożono, lub organ powołany do rozpoznania środka zaskarżenia może wstrzymać wykonanie orzeczenia. Odmowa wstrzymania nie wymaga uzasadnienia.
Jeżeli chodzi natomiast o terminy prekluzyjne to, jak to już zostało wyżej wskazane ich pominięcie powoduje bezskuteczność czynności. Terminy te różnią się jednak od terminów zawitych. Różnica ta polega na tym, iż termin prekluzyjny nie może zostać przywrócony. Jest to termin ostateczny.
Pozostałe terminy stanowcze wyodrębnia się na podstawie eliminacji. Terminami tymi są terminy, które nie są ani zawite, ani prekluzyjne, ani porządkowe. W przypadku, gdy czynność została dokonana po upływie terminu należące do grupy pozostałych terminów stanowczych czynność ta nie jest bezskuteczna. Upływ wskazanego terminu pociąga jednak za sobą skutek w sferze prawa procesowego.
Upływ terminów porządkowych nie powoduje skutków procesowych tylko pozaprocesowe – dyscyplinarne wobec organów procesowych, które ich nie dotrzymały.