Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) wymaga dla ważności niektórych form testamentu, aby przy ich sporządzeniu byli obecni świadkowie. Rola świadków testamentu jest bardzo istotna. Mają oni zapewnić, aby oświadczenie woli spadkodawcy było złożone zgodnie z wymaganiami formalnymi, a także zgodnie z jego rzeczywistą wolą. Ponadto w przypadku, gdy sporządzono ustny testament, jego treść może być stwierdzona przez złożenie przez świadków tego testamentu zgodnych zeznań przed sądem (art. 952 § 3 k.c.). Ze względu na rolę jaką pełnią świadkowie testamentu muszą oni spełniać określone przez ustawę wymogi. Należy podkreślić jednak, iż ustawodawca nie wskazał przesłanek pozytywnych pełnienia roli świadka, ograniczając się jedynie do wymienienia okoliczności uniemożliwiających pełnienie tej roli.
Świadkiem testamentu sporządzonego w formie przewidzianej w art. 952 § 1 k.c. może być każda osoba nie wyłączona z mocy art. 956 i 957 k.c., do której spadkodawca kieruje oświadczenie swej ostatniej woli, choćby specjalnie nie była przywołana lub zaproszona, nie może jednak być uważana za świadka testamentu osoba, która wprawdzie była obecna podczas składania oświadczenia przez spadkodawcę, ale do której spadkodawca nie kierował swojego oświadczenia (Wyrok SN z dnia 21 marca 1966 r., III CO 9/66).
Niezdolność do bycia świadkiem testamentu może mieć charakter bezwzględny lub względny.
Niezdolność bezwzględna oznacza niezdolność do bycia świadkiem przy każdym testamencie. Natomiast niezdolność względna to niemożliwość pełnienia roli świadka przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy dokonywaniu pewnych rozrządzeń.
Zgodnie z art. 956 k.c. niezdolność bezwzględna zachodzi wówczas, gdy:
- dana osoba nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych – są to: osoby niepełnoletnie, osoby ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo, a także osoby pełnoletnie, dla których w toku postępowania o ich ubezwłasnowolnienie został ustanowiony doradca tymczasowy (art. 548 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.);
- dana osoba jest niewidoma, głucha lub niema – osoba taka ze względu na swoje kalectwo nie jest w stanie w sposób właściwy wypełnić roli świadka;
- dana osoba nie może czytać i pisać – bez względu na przyczynę tego stanu;
- dana osoba nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament – należy podkreślić jednak, iż pomimo tego, że przypadek ten został przez ustawodawcę zaliczony do przyczyn niezdolności bezwzględnej, tak naprawdę zachodzi tutaj niezdolność względna, ponieważ osoba ta może być świadkiem testamentu, gdy spadkodawca sporządzi go w znanym jej języku;
- dana osoba jest skazana prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania – wynika to z faktu, iż osoba taka jest pozbawiona wiarygodności; niezdolność ta trwa od uprawomocnienia się wyroku skazującego aż do zatarcia skazania.
Nieważny jest testament sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadczył swą ostatnią wolę wobec sekretarza gminy (art. 951 § 1 k.c.), który był skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania (Uchwała SN z dnia 2 grudnia 1994 r., III CZP 152/94).
Natomiast niezdolność względna została uregulowana w art. 957 k.c. Zgodnie z nim nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych w paragrafie poprzedzającym, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże, gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
Spisanie ustnego testamentu szczególnego przez osobę trzecią, której małżonek został powołany do dziedziczenia, nie powoduje bezskuteczności stwierdzonej treści testamentu (Uchwała SN z dnia 22 marca 1989 r., III CZP 22/89).
Testament sporządzony z naruszeniem przepisów dotyczących zdolności do bycia świadkiem testamentu jest nieważny, chyba że przepisy te stanowią inaczej (art. 958 k.c.).
Powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne. Jednakże brak jest interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, jeżeli interes ten może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku (Uchwała SN z dnia 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68).
Wśród świadków testamentu należy wyróżnić świadków kwalifikowanych. Są nimi m.in. kapitan statku, notariusz.