Ustanowienie w art. 54 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) zakazu cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu wydaje się naturalną konsekwencją oraz wzmocnieniem zagwarantowanej w tym samym artykule wolności wyrażania poglądów. wolność ta nie mogłaby być w pełni realizowana, gdyby ustrój państwa polskiego dopuszczał cenzurę prasy. Pojęcia te pozostają ze sobą w oczywistej sprzeczności.
Cenzura – definicja
Zgodnie ze Słownikiem Wyrazów Obcych cenzura jest to „oficjalna kontrola publikacji, widowisk teatralnych, filmów, audycji radiowych, itp., dokonywana przez specjalny urząd, oceniający je pod względem politycznym, moralnym, obyczajowym”. Z definicji tej wynika, iż cenzura pozwala na ograniczanie wolności słowa przez wstrzymywanie upowszechniania się określonych treści w sposób nieskrępowany. Omawiany termin automatycznie wiąże się z funkcjonowaniem państw o ustrojach totalitarnych. Wniosek taki nasuwa się z faktu, iż zakres kontroli wolności środków społecznego przekazu powszechnie uznaje się za element decydujący o stopniu demokratyczności państwa.
Formy cenzury
Cenzura może występować w różnych formach. Przede wszystkim wyróżnia się cenzurę prewencyjną, a także cenzurę represyjną. Pierwsza z nich polega na kontroli wszelkich treści jeszcze przed ich opublikowaniem lub publicznym rozpowszechnieniem. Skutkuje ona bardzo często całkowitym lub częściowym zakazaniem, czy też wstrzymaniem emisji kontrolowanej treści. Natomiast cenzura represyjna oznacza wkroczenie funkcjonariuszy publicznych dopiero po publicznym rozpowszechnieniu treści, które nie są dozwolone zgodnie z prawem obowiązującym w danym państwie. Rezultatem takich działań jest zwykle konfiskata określonego materiału.
Współcześnie powszechnym zwyczajem stało się zatwierdzanie przez właścicieli danych mediów, czy też osoby zajmujące w nich kierownicze stanowiska tekstów, które mają być opublikowane. Celem takiego działania jest dbanie o to, aby każdy tekst rozpowszechniany przez dany środek społecznego przekazu zgodny był z jego linią programową, a także interesem (bardzo często politycznym) danej redakcji. Taką formę kontroli określa się mianem cenzury wewnętrznej.
Wolność wyrażania poglądów a cenzura prewencyjna
Artykuł 54 polskiej ustawy zasadniczej wprowadza zakaz cenzury prewencyjnej środków społecznego przekazu. Oznacza to, iż państwo nie tworzy ani prawa, ani nie powołuje organów, do których zadań należałoby kontrolowanie treści wypowiedzi przed ich rozpowszechnieniem. cenzura nie może być wprowadzona nawet w drodze ustawy. Ustrojodawca uznał, iż omawiany środek nie jest konieczny w demokratycznym państwie prawnym. Sytuacja taka może zmienić się jednak wraz ze zmianą okoliczności. Mianowicie ograniczenie w postaci cenzury będzie możliwe, jeżeli wprowadzi je ustawa o stanie wojennym lub ustawa o stanie wyjątkowym (art. 233 ust. 1 Konstytucji RP).
Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, iż „ustęp 2 art. 54 zawiera w sobie absolutny zakaz ustanowienia przez władzę publiczną cenzury prewencyjnej, ale już nie represyjnej w stosunku do prasy, potwierdzający wyrażoną w art. 14 ustrojową zasadę wolności prasy i innych środków społecznego przekazu” (wyrok NSA w Warszawie z 28.06.2005, OSK 1733/04).
W świetle uwag dotyczących cenzury nie można nie wspomnieć o instytucji zabezpieczenia tymczasowego. Instytucję tą stosuje się w polskim procesie cywilnym. Traktowana jest ona przez media jako niedozwolona cenzura prewencyjna, a przez dziennikarzy określana jest często jako tzw. „zabezpieczenie przeciwko prasie”. Istotą omawianego zabezpieczenia jest uprawnienie sądu do nakazania lub zakazania pewnych zachowań na czas toczącego się procesu na wniosek strony tego postępowania. Zgodnie z kodeksem postępowania cywilnego sąd może zakazać publikacji w prasie określonych informacji, przede wszystkim takich, które mogą utrudnić wnioskodawcy egzekucję jego roszczeń. Chodzi tutaj m.in. o informacje nieprawdziwe, poniżające, a także pomówienia. Nie można uznać za cenzurę prewencyjną samej prawnej możliwości skorzystania przez sąd z omawianej instytucji. Tym bardziej, iż możliwość taka dopuszczona jest jedynie na zasadzie wyjątku. Z drugiej strony należy zaznaczyć, iż nieodpowiednie korzystanie przez sąd z przewidzianego przepisami ustawy uprawnienia, a zwłaszcza jego nadużywanie, może uzyskać charakter cenzury prewencyjnej. Dlatego też w każdej sprawie sąd powinien rozważyć co jest lepsze dla interesu publicznego i zgodnie z art. 755 § 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). w sprawach przeciwko środkom społecznego przekazu o ochronę dóbr osobistych, sąd powinien odmówić udzielenia zabezpieczenia polegającego na zakazie publikacji, jeżeli takiemu zabezpieczeniu sprzeciwia się ważny interes publiczny.
Dodatkowo wspomnieć należy, iż art. 54 Konstytucji RP wprowadza także zakaz koncesjonowania prasy. Zakaz ten nie ma jednak charakteru absolutnego. Już w tym samym artykule dopuszczono możliwość wprowadzenia w drodze ustawy obowiązku uzyskania koncesji. Odstępstwo to dotyczy jedynie stacji radiowych i telewizyjnych. Uzasadnione jest to potrzebą przeprowadzenia licznych zabiegów porządkujących, takich jak np. przyznanie określonej częstotliwości.