Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) stan niedostatku stanowi podstawową przesłankę powstania obowiązku alimentacyjnego.
Co do zasady prawo do alimentów może przysługiwać tylko osobie, która znajduje się w stanie niedostatku.
Należy podkreślić, iż konieczność istnienia po stronie uprawnionego do alimentów stanu niedostatku nie dotyczy:
- obowiązku alimentacyjnego rodziców względem dzieci, które nie są w stanie się samodzielnie utrzymać (art. 133 § 1 k.r. i o.);
- obowiązku alimentacyjnego jednego z małżonków względem drugiego w przypadku, gdy został on uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia, a rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego (art. 60 § 2 k.r. i o.).
Stan niedostatku stanowi także podstawę niektórych roszczeń, które związane są z dziedziczeniem i darowizną.
W polskim systemie prawnym nie ma legalnej definicji pojęcia „niedostatek”.
Definicja ta została natomiast wypracowana zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie. Zgodnie z nią stan niedostatku oznacza niemożność zaspokojenia własnymi siłami podstawowych, usprawiedliwionych potrzeb, do których zalicza się m.in. pożywienie, potrzeby mieszkaniowe, ale także edukację. Należy bowiem podkreślić, iż zakres podstawowych, usprawiedliwionych potrzeb należy rozpatrywać indywidualnie. Zakres ten różni się w odniesieniu do poszczególnych osób.
Pojęcie niedostatku nie odnosi się bowiem tylko do takiego stanu, gdy uprawniony do alimentacji nie posiada żadnych środków utrzymania, lecz określa także i taką sytuację materialną osoby uprawnionej, gdy nie może ona w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb (Wyrok SN z dnia 29 września 1958 r., II CR 817/57).
Istotnym jest fakt, iż do uznania, że dana osoba znajduje się w stanie niedostatku nie jest konieczne stwierdzenie, że nie posiada ona żadnych środków utrzymania. W stanie tym może bowiem znajdować się także osoba, której posiadane przez nią środki utrzymania nie wystarczają na zaspokojenie jej podstawowych, usprawiedliwionych potrzeb. W takim przypadku obowiązek alimentacyjny będzie ograniczał się jedynie do części, której uprawniony do alimentów samodzielnie nie potrafi zaspokoić.
Konieczną przesłanką powstania obowiązku alimentacyjnego jest popadnięcie w stan niedostatku nie z winy osoby uprawnionej do alimentów.
Stan niedostatku powinien bowiem istnieć w związku z czynnikiem obiektywnym, który niezależny jest od woli osoby w nim pozostającej. Za sytuację taką nie można uznać np. nie podejmowania pracy pomimo posiadania zdolności do jej podjęcia. Ponadto w niedostatku nie znajduje się osoba, która mogłaby przez dłuższy czas zaspokajać swoje podstawowe, usprawiedliwione potrzeby przez zbycie składników swojego majątku. Od osoby tej nie można jednak wymagać, aby wyzbywała się tych składników swojego majątku, które służą jej do zaspokajania potrzeb lub zarobkowania.
Należy podkreślić, iż w stanie niedostatku można znajdować się także osoba, której podstawowe, usprawiedliwione potrzeby są zaspokojone. Sytuacja taka będzie miała miejsce wówczas, gdy potrzeby te zaspokaja osoba trzecia. Osoba ta czyni to dobrowolnie, nie będąc o tego zmuszona przez przepisy prawa. Może ona żądać zwrotu poniesionych z tego tytułu kosztów od osób zobowiązanych do alimentacji, które nie realizują tego obowiązku.
Z faktu, że powódka przebywa u dobrze sytuowanej córki i dzięki temu ma zaspokojone swe potrzeby, nie można wyprowadzić wniosku o braku niedostatku powódki, a więc o braku […] przesłanki jej roszczeń alimentacyjnych w stosunku do pozostałych dzieci. Ujemną bowiem przesłankę roszczeń alimentacyjnych […] stanowić mogą jedynie okoliczności dotyczące własnej sytuacji majątkowej i zarobkowej uprawnionego, nie można natomiast traktować jako przeszkody do dochodzenia przez matkę alimentów od innych dzieci faktu, że jedno z dzieci należycie spełnia swój moralny i ustawowy obowiązek łożenia na utrzymanie matki (Wyrok SN z dnia 23 października 1962 r., III CR 16/62).