Spis inwentarza obejmuje cały majątek spadkowy. Sporządza się go w celu określenia składu oraz wartości majątku spadkowego. Ma to istotne znaczenie w przypadku przyjęcia przez spadkobiercę spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Wówczas bowiem jego odpowiedzialność za długi spadkowe zostaje ograniczona do majątku spadkowego. Zgodnie z przepisem art. 637 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego sąd postanowi sporządzenie spisu inwentarza.
Z przytoczonego wyżej przepisu ustawy można wskazać dwie grupy podmiotów, które uprawnione są do żądania sporządzenia spisu inwentarza. Do pierwszej grupy należą podmioty, które nie muszą wykazywać swojego uprawnienia, wystarczające jest bowiem jego uprawdopodobnienie. Są to: spadkobiercy, uprawnieni do zachowku i zapisobiercy. Natomiast do drugiej grupy należą: wykonawca testamentu oraz wierzyciel, który ma pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy. Podmioty te muszą wykazać swoją legitymację do żądania sporządzenia spisu inwentarza.
Spadkobierca wydziedziczony może żądać sporządzenia spisu inwentarza, jeżeli uprawdopodobni, że jest uprawniony do zachowku (art. 637 § 1 k.p.c.) (Uchwała SN z dnia 24 stycznia 2007 r., III CZP 149/06).
Nie można zapominać także, iż z wnioskiem o sporządzenie spisu inwentarza wystąpić mogą:
- właściwy urząd skarbowy;
- prokurator;
- Rzecznik Praw Obywatelskich;
- Rzecznik Praw Dziecka.
Ponadto w wypadkach przewidzianych w ustawie postanowienie o spisaniu inwentarza wydaje się z urzędu. Sytuacja taka ma miejsce, gdy:
- złożone zostało oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony (art. 644 k.p.c.);
- nie doszło do objęcia spadku przez spadkobiercę, a inwentarz nie był przedtem spisany (art. 666 k.p.c.).
Wniosek o sporządzenie spisu inwentarza można złożyć do sądu spadku lub do komornika, który byłby właściwy do wykonania postanowienia sądu spadku o sporządzeniu spisu inwentarza.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 października 1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz. U. z 1991 r., Nr 92, poz. 411 z późn. zm.) w przypadku złożenia przedmiotowego wniosku bezpośrednio do komornika, przystępuje on niezwłocznie do spisu, zawiadamiając o tym sąd spadku, który wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu. Jeżeli postanowienie takie nie zostanie wydane, spis dokonany przez komornika nie rodzi skutków przewidzianych w art. 1032 Kodeksu cywilnego.
W przypadku, gdy spisu inwentarza żąda wierzyciel lub urząd skarbowy, sąd spadku postanowi dokonanie spisu w miarę możności po wysłuchaniu spadkobiercy.
O terminie spisu inwentarza należy zawiadomić wnioskodawcę i spadkobiercę, jeżeli jego miejsce zamieszkania jest znane, a ponadto wykonawcę testamentu, kuratora spadku, dozorcę i zarządcę tymczasowego, jeżeli byli ustanowieni. Jednakże nieprzybycie tych osób nie wstrzymuje czynności.
Do spisu inwentarza wciąga się majątek spadkodawcy z zaznaczeniem wartości każdego przedmiotu, jak również długi spadku. W spisie inwentarza wykazuje się też wartość czystego spadku, z uwzględnieniem wartości rzeczy i praw spornych.
Komornik dokonujący spisu inwentarza ustala z urzędu, jakie przedmioty powinny być wciągnięte do spisu. W razie potrzeby wciągnięcia do spisu rzeczy znajdujących się w okręgu innego sądu, sąd spadku może zwrócić się o dokonanie potrzebnych czynności do sądu rejonowego, w którego okręgu rzeczy się znajdują.
Wciągnięte do spisu inwentarza ruchomości i nieruchomości pozostawia się w posiadaniu spadkobiercy. Nie dotyczy to przedmiotów złożonych do depozytu sądowego. W przypadku, gdy wszyscy spadkobiercy są nieobecni albo jeżeli między spadkobiercami zachodzą spory co do pozostawienia majątku spadkowego w posiadaniu jednego lub kilku z nich – sąd spadku postanowi, czy i któremu ze spadkobierców pozostawić w posiadaniu majątek spadkowy, które rzeczy złożyć do depozytu sądowego albo które z nich oddać dozorcy lub zarządcy tymczasowemu, zgodnie z przepisami o zabezpieczeniu spadku.
W razie ujawnienia majątku lub długu nie wciągniętego do spisu inwentarza, może nastąpić uzupełnienie spisu inwentarza.
W wypadkach, w których z mocy ustawy postanowienie o spisaniu inwentarza wydaje się z urzędu, postanowienie o uzupełnieniu spisu wydaje się również z urzędu.
Postanowienie w przedmiocie sporządzenia spisu inwentarza jest postanowieniem co do istoty sprawy, od którego przysługuje apelacja (Uchwała SN z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 52/06).
Należy podkreślić, iż wierzyciel, który zażądał sporządzenia spisu inwentarza, nie może odmówić przyjęcia należnego mu świadczenia, chociażby dług nie był jeszcze wymagalny.