Skutki prawne poręczenia określone są w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Nieważność i niezaskarżalność długu głównego
W przypadku, gdy dług główny jest nieważny, poręczyciel nie ponosi odpowiedzialności.
Poręczenie jest nieważne w przypadku, gdy dłużnik nie miał zdolności do czynności prawnej wymaganej dla dokonania czynności skutkującej powstaniem zobowiązania. W przypadku takim czynność prawna dokonana przez dłużnika jest nieważna. Ustawodawca przewidział jednak wyjątek od tej zasady. Zgodnie bowiem z art. 877 k.c. w razie poręczenia za dług osoby, która nie mogła się zobowiązać z powodu braku zdolności do czynności prawnych, poręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik główny, jeżeli w chwili poręczenia o braku zdolności tej osoby wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć.
Co do zasady niedopuszczalne jest udzielenie poręki za dług niezaskarżalny.
Wyłączenie to wynika z faktu, iż wierzyciel nie miał by wówczas możliwości uzyskania zaspokojenia z majątku poręczyciela.
Wygaśnięcie poręczenia
Wygaśnięcie długu głównego skutkuje wygaśnięciem zobowiązania poręczyciela.
Wskazany skutek następuje bez względu na przyczynę wygaśnięcia zobowiązania. Natomiast skutek ten nie nastąpi w przypadku przelewu wierzytelności (art. 509 § 2 k.c.), jak również w przypadku wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 k.c.). Wówczas bowiem poręczenie pozostaje w mocy.
Jeżeli chodzi natomiast o skutki przejęciu długu dla poręczenia to poręczenie wygasa z chwilą przejęcia długu, chyba że poręczyciel lub osoba trzecia wyrazi zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia (art. 525 k.c.).
Poza wskazanymi wyżej sytuacjami poręczenie wygasa na skutek różnych zdarzeń, które nie są związane z zasadą akcesoryjności, a określone zostały albo w przepisach ustawy, albo w treści umowy poręczenia. Przykładowo wskazać można wynikającą z art. 878 § 2 k.c. możliwość odwołania bezterminowego poręczenia za dług przyszły. Ponadto, jeżeli termin płatności długu nie jest oznaczony albo jeżeli płatność długu zależy od wypowiedzenia, poręczyciel może po upływie sześciu miesięcy od daty poręczenia, a jeżeli poręczył za dług przyszły – od daty powstania długu żądać, aby wierzyciel wezwał dłużnika do zapłaty albo z najbliższym terminem dokonał wypowiedzenia. Jeżeli wierzyciel nie uczyni zadość powyższemu żądaniu, zobowiązanie poręczyciela wygasa (art. 882 k.c.). Natomiast w umowie poręczenia strony mogą m.in. zastrzec termin trwania zobowiązania poręczyciela lub zastrzec warunek rozwiązujący umowę poręczenia.
Zakres odpowiedzialności poręczyciela
O zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny zakres zobowiązania dłużnika (art. 879 § 1 k.c.).
Z powyższego wyraźnie wynika, iż odpowiedzialność poręczyciela nie ogranicza się jedynie do długu pierwotnego. Obejmuje ona ponadto wszelkie skutki wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika głównego, które określone zostały w ustawie lub w umowie.
Jednakże czynność prawna dokonana przez dłużnika z wierzycielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela (art. 879 § 2 k.c.).
Natomiast dopuszczalne jest zmniejszenie zobowiązania poręczyciela na skutek późniejszej umowy zawartej między wierzycielem a dłużnikiem głównym w przedmiocie zmniejszenia zobowiązania głównego.
Poręczyciel, który zobowiązał się świadczyć alimenty za zobowiązanego w okresie jego nieobecności w kraju, nie może być pozwanym w sprawie o podwyższenie alimentów; może natomiast przystąpić do strony pozwanej w charakterze interwenienta ubocznego (Uchwała SN z dnia 27 czerwca 1989 r., III CZP 58/89).
Strony mogą także w umowie poręczenia ograniczyć zakres odpowiedzialności poręczyciela. Będzie on wówczas odpowiadał jedynie do określonej wysokości.
Realizacja odpowiedzialności poręczyciela
W braku odmiennego zastrzeżenia poręczyciel jest odpowiedzialny jak współdłużnik solidarny (art. 881 k.c.).
W braku odmiennej umowy odpowiedzialność kilku poręczycieli jest taka jak współdłużników solidarnych, a zatem również stosunki pomiędzy poręczycielami są normowane przez przepisy o solidarności. W wypadku takim poręczycielowi, który uiścił dług, przysługuje w stosunku do pozostałych poręczycieli prawo regresu według przepisów o solidarności (art. 376 k.c.) (Wyrok SN z dnia 26 sierpnia 1969 r., II CR 429/69).
Z chwilą, gdy dłużnik główny opóźni się ze spełnieniem swego świadczenia, dług poręczyciela staje się wymagalny. Od tego momentu wierzyciel może pozwać samego poręczyciela lub poręczyciela razem z dłużnikiem głównym o wykonanie całości lub części zobowiązania.
Zgodnie z art. 880 k.c. jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, wierzyciel powinien zawiadomić o tym niezwłocznie poręczyciela.
Należy podkreślić jednak, iż normy art. 880 i 881 k.c. mają charakter względnie obowiązujący. Strony mają prawo do określenia przesłanek wymagalności długu poręczyciela w inny sposób.
Zarzuty przysługujące poręczycielowi
Uregulowania dotyczące zarzutów przysługujących poręczycielowi są następujące:
- poręczyciel może podnieść przeciwko wierzycielowi wszelkie zarzuty, które przysługują dłużnikowi; w szczególności poręczyciel może potrącić wierzytelność przysługującą dłużnikowi względem wierzyciela (art. 883 § 1 k.c.); poręczyciel nie traci powyższych zarzutów, chociażby dłużnik zrzekł się ich albo uznał roszczenie wierzyciela;
- w razie śmierci dłużnika poręczyciel nie może powoływać się na ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy wynikające z przepisów prawa spadkowego (art. 883 § 3 k.c.); zakres zobowiązania poręczyciela nie ulega zmniejszeniu;
- poręczyciel może podnieść przeciwko wierzycielowi zarzuty, które wywodzą się z jego własnego prawa; należą do nich m.in. zarzut przedawnienia, zarzut potrącenia;
- poręczyciel nie może podnieść przeciwko wierzycielowi zarzutów wynikających z umowy zawartej przez poręczyciela z dłużnikiem głównym lub osobą trzecią.