Skarga pauliańska uregulowana jest w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). skarga ta stanowi podstawowy środek ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika.
Gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (art. 527 § 1 k.c.).
Skarga pauliańska ma zastosowanie w sytuacji, gdy dłużnik zachowując się nielojalnie wobec wierzyciela uniemożliwił zaspokojenie wierzytelności poprzez doprowadzenie siebie do stanu niewypłacalności lub powiększenie stanu niewypłacalności, a korzyść z zachowania dłużnika odniosła osoba trzecia.
Wierzytelność chroniona skargą pauliańską
Z żądaniem uznania czynności prawnej dokonanej przez dłużnika za bezskuteczną względem siebie może wystąpić wierzyciel.
Wierzycielem jest strona stosunku cywilnoprawnego, która uprawniona jest do żądania świadczenia od drugiej strony, czyli od dłużnika.
Należy podkreślić, iż wierzytelność przysługująca osobie, która występuje ze skargą pauliańską musi istnieć najpóźniej w chwili zamknięcia rozprawy. Wierzytelność ta nie musi być jednak ściśle określona co do wysokości. Co do zasady powinna ona istnieć w momencie, w którym dłużnik dokonywał zaskarżaną czynność.
Wierzytelność, do której ma zastosowanie instytucja skargi pauliańskiej musi być zaskarżalna.
Należy podkreślić, iż w drodze przedmiotowej skargi można chronić wyłącznie wierzytelności pieniężne w szerokim tego słowa znaczeniu. Oznacza to, iż instytucja ta ma zastosowanie także do wierzytelności pierwotnie niepieniężnych, w których jako zastępcze jest świadczenie pieniężne.
Istotnym jest fakt, iż wierzycielowi przysługuje prawo wystąpienia ze skargą pauliańską także przeciwko jednemu ze współdłużników solidarnych. W przypadku takim wypłacalność pozostałych dłużników solidarnych nie stoi na przeszkodzie uwzględnieniu powództwa.
Czynność prawna, która jest zaskarżana
Zaskarżeniu skargą pauliańską podlegają wyłącznie czynności prawne dłużnika, a co za tym idzie nie jest dopuszczalne zaskarżenie tą skargą innych zdarzeń cywilnoprawnych nawet wówczas, gdy zostały dokonane z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Ponadto czynność prawna, aby mogła być zaskarżona skargą pauliańską musi być ważna. W konsekwencji przedmiotowa instytucja nie dotyczy czynności prawnych pozornych.
Kolejną przesłanką dopuszczalności skargi pauliańskiej z punktu widzenia zaskarżanej czynności jest to, iż czynność ta musi być albo rozporządzająca albo zobowiązująca o podwójnym skutku.
Przedmiotem skargi pauliańskiej mogą być wyłącznie czynności przynoszące korzyść osobie trzeciej, a więc tzw. czynności przysparzające. Należy jednakże podkreślić, iż można zaskarżyć przedmiotową skargą także czynność prawną polegającą na zrzeczeniu się prawa. Jednakże dopuszczalne jest to tylko wówczas, gdy istnieje związek pomiędzy zrzeczeniem się prawa a korzyścią osoby trzeciej.
Dla dopuszczalności skargi pauliańskiej nie ma znaczenia fakt, czy czynność prawna zaskarżona tą skargą była odpłatna, czy nieodpłatna.
Natomiast skargą pauliańską nie można zaskarżyć czynności o charakterze osobistym, które ubocznie mogą wywołać także skutki majątkowe (np. zawarcie małżeństwa).
Niewypłacalność dłużnika
Czynność prawna, która może być zaskarżona skargą pauliańską musi powodować pokrzywdzenie wierzyciela.
Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stal się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (art. 527 § 2 k.c.).
Należy podkreślić, iż pokrzywdzenie wierzyciela stanowi następstwo niewypłacalności dłużnika. Dlatego też wierzyciel musi jedynie wykazać niewypłacalność dłużnika.
Ciężar udowodnienia niewypłacalności dłużnika spoczywa na wierzycielu. Okoliczność ta może być wykazaną za pomocą wszelkich środków. Do najczęściej stosowanych w praktyce należy postanowienie komornika o umorzeniu egzekucji z powodu jej bezskuteczności.
Istotnym jest fakt, iż, aby skarga pauliańska była dopuszczalna to pomiędzy czynnością prawną dłużnika a powstaniem lub zwiększeniem stanu jego niewypłacalności musi istnieć związek przyczynowy. Jest to warunek konieczny do wystąpienia z omawianą skargą.
Ponadto koniecznym jest także, aby niewypłacalność dłużnika istniała w chwili zamknięcia rozprawy, natomiast nie musi ona istnieć w chwili dokonywania zaskarżonej czynności.
Podmiotowe przesłanki skargi pauliańskiej
Do podmiotowych przesłanek skargi pauliańskiej należą:
- świadomość dłużnika, iż dokonuje czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli;
- naganna postawa osoba trzecia, która otrzymała korzyść majątkową.
Istnienie u dłużnika świadomości pokrzywdzenia wierzycieli ma miejsce wówczas, gdy dłużnik zdawał sobie sprawę, iż jego czynność prawna może skutkować niemożliwością uzyskania zaspokojenia przez jego wierzycieli. Należy wyraźnie podkreślić, iż nie chodzi tutaj o zamiar pokrzywdzenia wierzycieli, a jedynie o świadomość możliwości wystąpienia takiego pokrzywdzenia. Koniecznym jest przy tym, aby świadomość ta istniała u dłużnika w chwili dokonywania zaskarżonej czynności. Ciężar udowodnienia istnienia omawianej świadomości spoczywa na wierzycielu.
Natomiast druga ze wskazanych przesłanek zachodzi wówczas, gdy osoba trzecia wie, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli lub przy zachowaniu należytej staranności może się o tym dowiedzieć. Przesłanka ta musi być spełniona w chwili dokonywania zaskarżonej czynności.
Wskazane wyżej przesłanki podmiotowe ulegają złagodzeniu w następujących przypadkach:
- jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 3 k.c.);
- jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 4 k.c.).