Na podstawie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) rzecznicy interesu społecznego nie stanowią stron procesowych lub ich przedstawicieli. Ich rolą w procesie jest ochrona interesu społecznego.
Rzecznicy interesu społecznego nie działają na rzecz którejkolwiek strony procesowej.
Nie można jednak wykluczyć, iż działanie rzeczników interesu społecznego może przynieść korzyść jednej ze stron procesowych.
Rzecznik interesu społecznego może występować w imieniu państwa lub instytucji społecznej. Przysługują mu uprawnienia strony procesowej, jednak nie można go z nią utożsamiać. Wynika to z faktu, iż rzecznik ten jest niezależny od strony procesowej. Występuje on w procesie obok niej lub w jej miejsce.
Wśród rzeczników interesu społecznego wyróżnia się m.in.: przedstawiciela społecznego, prokuratora w procesie adhezyjnym, Rzecznika Praw Obywatelskich.
Przedstawiciel społeczny
Zgodnie z art. 90 § 1 k.p.k. w postępowaniu sądowym do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego udział w postępowaniu może zgłosić przedstawiciel organizacji społecznej, jeżeli zachodzi potrzeba ochrony interesu społecznego lub ważnego interesu indywidualnego, objętego zadaniami statutowymi tej organizacji, w szczególności ochrony wolności i praw człowieka.
Przedstawiciel społeczny może zgłosić swój udział w postępowaniu do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego.
W zgłoszeniu tym organizacja społeczna wskazuje przedstawiciela, który ma reprezentować tę organizację, a przedstawiciel przedkłada sądowi pisemne upoważnienie. Sąd natomiast dopuszcza przedstawiciela organizacji społecznej, jeżeli leży to w interesie wymiaru sprawiedliwości. Dopuszczony do udziału w postępowaniu sądowym przedstawiciel organizacji społecznej może uczestniczyć w rozprawie, wypowiadać się i składać oświadczenia na piśmie (art. 91 k.p.k.). Może on także po zamknięciu przewodu sądowego zabrać głos, pod warunkiem, że głos ten zostanie mu udzielony przez przewodniczącego. Przemawia on wówczas przed obrońcą i oskarżonym (art. 406 § 1 k.p.k.).
Należy podkreślić, iż w sprawie może brać udział kilku przedstawicieli społecznych. Ich liczba uzależniona jest od decyzji sądu.
Przedstawiciel społeczny ma prawo rezygnacji z brania udziału w postępowaniu.
Prokurator w procesie adhezyjnym
Prokurator, w terminie przewidzianym do wytoczenia powództwa cywilnego, jest uprawniony do wytoczenia tego powództwa na rzecz pokrzywdzonego lub osoby najbliższej zmarłego pokrzywdzonego, albo popiera wytoczone przez pokrzywdzonego lub tę osobę powództwo, jeżeli wymaga tego interes społeczny (art. 64 k.p.k.).
Prokurator w procesie adhezyjnym działa na korzyść pokrzywdzonego lub stron zastępczych.
Rzecznik Praw Obywatelskich
Na podstawie ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (t.j. Dz. U. z 2001 r., Nr 14, poz. 147) rzecznik praw obywatelskich może żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu (art. 14 pkt 5). Ustawodawca nie rozstrzygnął, czy prokurator jest związany żądaniem Rzecznika Praw Obywatelskich. W doktrynie dominuje jednak pogląd, iż żądanie to nie wiąże prokuratora. Wynika to z następującego faktu: do wszczęcia postępowania konieczne jest istnienie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, gdy tej podstawy brak prokurator nie wszczyna postępowania, nawet pomimo żądania Rzecznika. Rzecznikowi Praw Obywatelskich przysługuje jednak zażalenie na odmowę wszczęcia śledztwa (art. 406 § 1 k.p.k.).
Rzecznik Praw Obywatelskich może ponadto żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi (art. 14 pkt 4 ustawy o RPO). Dotyczy to także procesu adhezyjnego.
Na podstawie art. 521 § 1 k.p.k. rzecznik praw obywatelskich może także wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia sądu kończącego postępowanie.
W związku z rozpatrywanymi sprawami rzecznik praw obywatelskich może również występować do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej (art. 16 ust. 2 pkt 1 ustawy o RPO), a także występować z wnioskami do Sądu Najwyższego o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie (art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy o RPO).