W terminologii prawa kanonicznego nie występuje takie pojęcie jak „rozwód kościelny”. To co potocznie określane jest tym mianem tak naprawdę stanowi unieważnienie małżeństwa kościelnego.
Otrzymanie przez małżonków orzeczenia o rozwodzie wydanego przez sąd państwowy nie wywołuje żadnych skutków w świetle prawa kanonicznego. unieważnienie małżeństwa kościelnego stanowi odrębną procedurę, która uregulowana jest w prawie kanonicznym. Procedura ta jest bardzo skomplikowana. Proces małżeński kościelny jest pisemny i nie ma cechy jawności. W związku z tym w procesie tym nie mamy do czynienia z publicznymi rozprawami, na których odbywa się konfrontacja zeznań obojga stron oraz świadków. Zeznania te składane są w sposób indywidualny w obecności sędziego audytora oraz notariusza. Strony w kościelnym procesie małżeńskim składają tylko jedno zeznanie. Proces ten odbywa się przed trybunałem kościelnym. Trybunał ten orzeka o nieważności małżeństwa kościelnego. Natomiast nie wydaje on rozstrzygnięcia w przedmiocie winy stron. Należy podkreślić, iż orzeczenie sądu kościelnego ma charakter kanoniczny, a nie moralny.
Sprawy o unieważnienie małżeństwa kościelnego rozpoznawane są na wniosek jednego z małżonków.
W skardze inicjującej proces małżeński kościelny powód powinien opisać m.in. system wartości, którym kierują się strony, a także ich sferę decyzyjności. Następnie opis ten powód powinien zestawić z konkretnym stanem faktycznym, które wskazuje na praktykę postępowania strony. Ze skargi tej powinien wynikać rzeczywisty problem niemożności lub niezdolności do zbudowania przez którąś ze stron prawdziwej wspólnoty małżeńskiej. Należy wyraźnie podkreślić, iż w skardze inicjującej kościelny proces małżeński nie jest wystarczające wskazanie problemów małżeńskich oraz historii rozkładu pożycia małżeńskiego, jak to ma miejsce w cywilnym procesie rozwodowym. Konieczna jest ponadto argumentacja, która opisze istotę problemu między małżonkami.
Skarga powodowa może zostać złożona przez stronę zarówno osobiście, jak i przy pomocy adwokata. Skargę tą powinno się skierować do właściwego trybunału kościelnego. Do skargi tej powinno się dołączyć:
- listę świadków;
- dokumenty wskazane w przepisach prawa kanonicznego;
- listy, pisma, dokumenty medyczne – jeżeli strona powodowa dysponuje nimi.
Skarga inicjująca kościelny proces małżeński przyjęta jest do rozpoznania, jeżeli zostanie uznana wiarygodność zaistnienia problemu prawnego. Natomiast w przeciwnym wypadku skarga ta zostaje odrzucona.
W przypadku, gdy skarga zostanie przyjęta do procesu strona powodowa powinna uiścić opłatę sądową. Wysokość kosztów sądowych różni się w zależności od diecezji. Koszty te jednak oscylują w następujących granicach:
- I instancja – 800 – 1200 zł;
- II instancja – 400 – 500 zł.
Mogą pojawić się także koszty dodatkowe w przypadku m.in. konieczności sporządzenia opinii psychologicznej (koszt ok. 200 zł). Kwota kosztów sądowych na wniosek stron może być rozdzielona na raty.
W zależności od diecezji proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego trwa około 2-3 lata.
Obecnie, bardzo często stronom udaje się uzyskać stwierdzenie nieważności małżeństwa. Wynik kościelnego procesu małżeńskiego jest w dużej mierze uzależniony od właściwej argumentacji podnoszonych twierdzeń oraz poprawnego przedstawienia problemu prawnego.
Unieważnienie małżeństwa kościelnego pozwala stronom zawrzeć ponownie związek małżeński w świetle prawa kanonicznego.