Roszczenie negatoryjne stanowi jeden z dwóch instrumentów ochrony prawa własności przewidzianych w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Obok niego występuje bowiem roszczenie windykacyjne, które stosuje się w przypadku, gdy właściciel został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą.
Przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, przysługuje właścicielowi roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń (art. 222 § 2 k.c.).
Należy podkreślić, iż roszczenie negatoryjne ma zastosowanie do bardzo wielu stanów faktycznych. W zasadzie nie obejmuje ono jedynie naruszenia prawa własności przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą, a także innych zdarzeń nie zasługujących na interwencję w postaci przywrócenia stanu zgodnego z prawem lub zaniechania naruszeń. Dla przykładu można wskazać, iż roszczenie to będzie miało zastosowanie w przypadku wypasu bydła na cudzym gruncie, systematycznego przechodzenia przez cudzy grunt.
Uniemożliwianie lub utrudnianie właścicielowi nieruchomości odbioru programu telewizyjnego na skutek wzniesienia budynków na nieruchomości sąsiedniej stanowi działanie zakłócające korzystanie z nieruchomości sąsiednich ponad przeciętną miarę w rozumieniu art. 144 k.c. W takim wypadku osobie narażonej na tego rodzaju zakłócenia przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem (art. 222 § 2 k.c.). Stosownie do okoliczności przywrócenie do stanu poprzedniego może wyrażać się w nakazaniu osobie zakłócającej podłączenia na jej koszt urządzeń telewizyjnych do instalacji znajdującej się na nieruchomości sąsiedniej (Uchwała SN z dnia 21 marca 1984 r., III CZP 4/84).
Podstawą roszczenia negatoryjnego mogą być jedynie działania człowieka. Natomiast roszczeń tych nie uzasadniają zdarzenia stanowiące działania sił przyrody. Ponadto działania te muszą mieć charakter bezprawny. Muszą być dokonywane wbrew woli właściciela oraz bez odrębnego upoważnienia ustawowego.
Podstawą roszczeń negatoryjnych są działania człowieka o charakterze bezprawnym, dokonywane wbrew woli właściciela oraz bez wyraźnego upoważnienia ustawowego.
Roszczenie negatoryjne może zmierzać zarówno do przywrócenia stanu zgodnego z prawem, jak i do zaniechania naruszeń. Natomiast występując z roszczeniem negatoryjnym nie można żądać naprawienia szkody lub zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia. Należy podkreślić, iż przywrócenie stanu zgodnego z prawem to wyeliminowanie korzystania z rzeczy przez osobę nieuprawnioną, a w razie potrzeby także przywrócenie do poprzedniego stanu rzeczy, z której korzystano. Roszczenie o zaniechanie naruszeń ma natomiast charakter prewencyjny. Jego celem jest zobowiązanie do poszanowania w sposób bierny cudzego prawa własności.
Uwzględnienie roszczenia negatoryjnego (art. 222 § 2 k.c.) w sytuacji, gdy wybudowanie obiektu budowlanego zgodnie z pozwoleniem na budowę narusza prawa właściciela nieruchomości sąsiedniej, przez zakłócenie korzystania z tej nieruchomości (art. 144 k.c.), nie może polegać na nakazaniu rozebrania obiektu (Wyrok z dnia 16 grudnia 1992 r., I CRN 188/92).
Właściciel nieruchomości sąsiedniej może żądać na podstawie art. 222 § 2 k.c. w związku z art. 144 k.c. nie tylko zakazania immisji, które już zakłócają ponad przeciętną miarę korzystanie z jego nieruchomości, ale także zaniechania przygotowań, które dopiero po zrealizowaniu odpowiednich robót pozwoliłyby na takie immisje (Wyrok SN z dnia 3 czerwca 1983 r., III CRN 100/83).
Wyrok zapadły w procesie negatoryjnym powinien w sposób szczegółowy określać obowiązki pozwanego. Powinien on więc wskazywać, jakie działanie musi podjąć pozwany, aby przywrócić stan zgodny z prawem albo wskazywać działanie, którego pozwany nie może podejmować.
Z roszczeniem negatoryjnym może wystąpić właściciel. Będzie go obciążał ciężar dowodu własności. Jednakże w sytuacji, gdy rzecz posiada może skorzystać z przemawiającego na jego korzyść domniemania własności. Zgodnie z art. 341 k.c. domniemywa się, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawnym. Natomiast pozwanym w procesie negatoryjnym będzie osoba, która naruszyła własność w inny sposób aniżeli pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą.
Jeżeli roszczenie negatoryjne dotyczy nieruchomości to nie ulega przedawnieniu (art. 223 § 1 k.c.). Natomiast w przypadku, gdy dotyczy ruchomości przedawnienie następuje z upływem ogólnych terminów przedawnienia.