Przymusowy ustrój majątkowy uregulowany jest w przepisach ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.).
Przymusowy ustrój majątkowy powstaje na mocy przepisów ustawy, niezależnie od woli samych małżonków.
Przymusowym ustrojem majątkowym jest ustrój rozdzielności majątkowej. W tym ustroju istnieją dwa odrębne majątki: majątek osobisty męża oraz majątek osobisty żony. Natomiast nie występuje majątek wspólny.
Rozdzielność majątkowa mająca charakter przymusowy odznacza się takimi samymi cechami jak rozdzielność majątkowa ustanowiona w drodze umowy zawartej między małżonkami.
Zgodnie z przepisem art. 52 § 1 k.r. i o. z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej. Żądanie to może dotyczyć nie tylko sytuacji, gdy małżonkowie pozostają we wspólności ustawowej, ale także przypadku, gdy pozostają w jakimkolwiek umownym małżeńskim ustroju majątkowym, z wyjątkiem oczywiście ustroju rozdzielności majątkowej. Należy podkreślić, iż przepisy prawa nie wskazują co należy rozumieć pod pojęciem „ważnych powodów”. Zgodnie ze stanowiskiem doktryny i judykatury do ważnych powodów zalicza się m.in. trwonienie majątku przez jednego z małżonków na skutek niegospodarności, alkoholizmu, hulaszczego trybu życia.
Umowne wyłączenie wspólności ustawowej w czasie trwania małżeństwa wyklucza powództwo przewidziane w art. 52 § 1 k.r. i o., niezależne od tego, jakiego okresu lub oznaczenia daty dotyczy późniejsze żądanie zniesienia wspólności majątkowej (Wyrok SN z dnia 25 czerwca 2003 r., III CKN 545/01).
Ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może żądać także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków.
Sąd może ustanowić rozdzielność majątkową jedynie w czasie trwania małżeństwa, gdy między małżonkami występuje wspólność majątkowa lub rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków.
Co do zasady rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia (art. 52 § 2 k.r. i o.).
Jednakże w wyjątkowych wypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Możliwość taka dotyczy w szczególności sytuacji, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu.
Ustanowienie przez sąd rozdzielności majątkowej między małżonkami, którzy pozostawali we wspólności ustawowej lub umownej, z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa jest dopuszczalne w zasadzie tylko wtedy, gdy z powodu separacji faktycznej (życia w rozłączeniu) niemożliwe było już w tym dniu ich współdziałanie w zarządzie majątkiem wspólnym (Wyrok SN z dnia 11 grudnia 2008 r., II CSK 371/08).
Orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny powinien być nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych (Wyrok SN z dnia 3 lutego 1995 r., II CRN 162/94).
Należy podkreślić, iż ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Jeżeli rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności.
Rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa, w razie ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków (art. 53 § 1 k.r. i o.).
Natomiast w razie uchylenia ubezwłasnowolnienia, a także umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego, między małżonkami powstaje ustawowy ustrój majątkowy.
Orzeczenie separacji powoduje powstanie między małżonkami rozdzielności majątkowej (art. 54 § 1 k.r. i o.).
W przypadku jednak, gdy w chwili orzeczenia separacji istniała między małżonkami rozdzielność majątkowa to ustrój ten zmienia jedynie charakter z dobrowolnego na przymusowy.
Z chwilą orzeczenia separacji między małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa z mocy samego prawa. Dlatego też sąd nie wydaje w tym przedmiocie żadnego postanowienia.
W przypadku separacji sąd nie ma prawa orzec o ustanowieniu rozdzielności majątkowej z dniem wcześniejszym niż uprawomocnienie się orzeczenia o ustanowieniu separacji między małżonkami.
Z chwilą zaś zniesienia separacji powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Ustrój ten powstaje z mocy samego prawa. Sąd nie wydaje w tym przedmiocie żadnego postanowienia. Na zgodny wniosek małżonków sąd orzeka jednakże o utrzymaniu między małżonkami rozdzielności majątkowej. Wniosek ten jest dla sądu wiążący. W przypadku takim ustrój ten nie ma już charakteru przymusowego. Możliwa jest jego zmiana w drodze późniejszej umowy zawartej przez małżonków.