Przyczyny i skutki ustania wspólności majątkowej między małżonkami

Zgodnie z ustawą z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) wspólność ustawowa, jak i umowna jest oparta na małżeństwie.

Skutek ten następuje w przypadku:

1. gdy małżonkowie zawrą umowę znoszącą wspólność i wprowadzą rozdzielność majątkową;
2. gdy sąd ustanowi na żądanie jednego z małżonków lub wierzyciela w miejsce wspólności majątkowej pełną rozdzielność;
3. orzeczenia przez sąd o separacji małżonków;
4. gdy jeden z małżonków zostanie ubezwłasnowolniony;
5. gdy ogłoszono upadłość jednego z małżonków.

Na podstawie art. 52 § 1 k.r. i  o.  każdy z małżonków może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, jeżeli żądanie takie uzasadniają ważne powody. Z żądaniem tym może wystąpić także wierzyciel jednego z małżonków, jeżeli uprawdopodobni, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Uprawnienie to zostało przyznane wierzycielowi, ponieważ w przypadku, gdy zobowiązanie zostało zaciągnięte przez jednego z małżonków bez zgody drugiego, wierzyciel ma ograniczoną możliwość zaspokojenia się tylko z niektórych składników majątku wspólnego dłużnika, m.in. z jego wynagrodzenia za pracę, z korzyści uzyskanych z przysługujących mu praw autorskich i praw pokrewnych. Z żądaniem ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej może wystąpić także prokurator, który musi działać na rzecz określonego małżonka.

Podstawą ustanowienia rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków bez zgody drugiego są ważne powody. Określenie to ma charakter klauzuli generalnej. Oznacza to, iż w każdej konkretnej sprawie sąd musi dokonać bliższego scharakteryzowania tego pojęcia. W tym przypadku za ważne powody należy uznać przede wszystkim okoliczności, w których dalsze trwanie wspólności ustawowej zagrażałoby dobru i interesom zarówno małżonka, jak i rodziny. Ważne powody powinny mieć charakter majątkowy.

Rozdzielność majątkowa powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia (art. 52 § 2 k.r. i o.). Możliwe jest także ustanowienie rozdzielności majątkowej z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Możliwość taka została jednak przez ustawodawcę ograniczona tylko do wyjątkowych wypadków, jakim jest w szczególności, życie małżonków w rozłączeniu.

Ustanowienie rozdzielności majątkowej przez sąd na żądanie jednego z małżonków nie wyłącza zawarcia przez małżonków umowy majątkowej małżeńskiej. Jeżeli rozdzielność majątkowa została ustanowiona na żądanie wierzyciela, małżonkowie mogą zawrzeć umowę majątkową małżeńską dopiero po dokonaniu podziału majątku wspólnego lub po uzyskaniu przez wierzyciela zabezpieczenia, albo zaspokojenia wierzytelności, lub po upływie trzech lat od ustanowienia rozdzielności.

W przypadku, gdy ustanie wspólności majątkowej następuje w skutek ustania małżeństwa przez śmierć małżonka dochodzi nie tylko do ustania tej wspólności, ale także do otwarcia spadku po zmarłym. Połowa majątku wspólnego małżonków przypada wówczas małżonkowi, który pozostał przy życiu.

W przypadku, gdy małżeństwo ustaje w skutek rozwodu, między małżonkami powstaje z mocy prawa pełna rozdzielność majątkowa. Podobny skutek następuje w przypadku, gdy małżeństwo trwa nadal, ale sąd ustanowił rozdzielność majątkową między małżonkami. Ustrój rozdzielności majątkowej powstanie także w skutek zawarcia przez małżonków umowy majątkowej ustanawiającej ten ustrój, a także w skutek orzeczenia ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków, albo orzeczenia separacji.

Konieczne jest wówczas określenie wysokości udziałów każdego z małżonków w tym majątku. Zgodnie z art. 43 § 1 k.r. i o. oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku w wspólnym, chyba że w umowie majątkowej rozszerzającej wspólność majątkową małżonkowie ustalili nierówność udziałów.

Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Spadkobiercy małżonka mogą wystąpić z takim żądaniem tylko wówczas, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się również nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Do czasu podziału majątku „wspólnego” małżonków stosuje się do niego odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego (art. 46 k.r. i o.)