Przesłanki procesu karnego to stany określone w przepisach prawa procesowego, które warunkują dopuszczalność procesu karnego.
Wyróżnia się przesłanki procesowe o charakterze pozytywnym, jak i negatywnym. Wystąpienie przesłanki negatywnej lub brak przesłanki pozytywnej skutkuje niemożliwością wszczęcia lub dalszego prowadzenia procesu karnego. Sytuację taką określa się mianem przeszkód procesowych.
Wyróżnia się następujące pozytywne przesłanki procesu karnego:
- podsądność – w jej skład wchodzą trzy elementy:
- jurysdykcja krajowa sądów polskich – pojęcie to oznacza podleganie spraw karnych sądom polskim;
- podsądność sądom karnym powszechnym – określa ona zakres spraw, które podlegają orzecznictwu sądów karnych;
- podsądność sądom wojskowym – określa ona zakres spraw, które podlegają orzecznictwu sądów karnych wojskowych; Podsądność ograniczana jest przez sprawy o wykroczenia, a także przez immunitety;
- właściwość sądu – sprawa powinna być rozpoznawana przez sąd właściwy; wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje właściwości: właściwość rzeczową (pozwala ustalić, który sąd ma rozpoznać sprawę w pierwszej instancji) oraz właściwość miejscową (pozwala ustalić, który imiennie sąd, spośród sądów tego samego rzędu, jest właściwy do rozpoznania sprawy); stwierdzenie przez sąd swojej niewłaściwości nie skutkuje umorzeniem postępowania, lecz przekazaniem sprawy właściwemu sądowi lub innemu organowi (art. 35 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.);
- istnienie stron procesowych – przesłanka ta wynika z faktu, iż proces karny skonstruowany jest w oparciu o stosunek sporności; w jej skład wchodzą trzy elementy:
- rzeczywiste istnienie strony – podmiot, który jest lub ma być stroną musi istnieć w rzeczywistości;
- zdolność procesowa to prawo występowania w roli podmiotu procesowego w procesie;
- legitymacja procesowa to prawo do występowania w oznaczonej roli podmiotu procesowego w procesie;
- skarga – wynika ona z zasady skargowości, zgodnie z którą wszczęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu (art. 14 § 1 k.p.k.);
- wniosek o ściganie.
Dodatnie przesłanki procesu karnego to: podsądność, właściwość sądu, istnienie stron procesowych, skarga oraz wniosek o ściganie.
Natomiast do przesłanek negatywnych należą:
- prawomocność materialna – występuje wówczas, gdy proces co do tego samego czynu tej samej osoby został prawomocnie ukończony;
- zawisłość sprawy – zachodzi wówczas, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby wcześniej wszczęte toczy się;
- przedawnienie karalności – terminy przedawnienia karalności określone są w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.); terminy te zostały uregulowane w sposób odmienny w stosunku do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego, jak i do przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego; po upływie tych terminów karalność przestępstwa ustaje;
- abolicja – jest to akt łaski, który może mieć charakter generalny lub indywidualny; pierwszy z nich odnosi się do określonej kategorii przestępstw, wyrażony jest w ustawie amnestyjnej, natomiast drugi dotyczy indywidualnej sprawy, wydawany jest po uprawomocnieniu się wyroku skazującego; stosuje go Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia – sformułowanie „czynu nie popełniono” oznacza nie tylko niepopełnienie w ogóle danego czynu, ale także niepopełnienie go przez określonego oskarżonego;
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego – przesłanka ta oznacza sytuację, w której dany czyn został rzeczywiście popełniony, ale nie zawiera znamion czynu zabronionego, w związku z czym jest neutralny w stosunku do prawa karnego materialnego;
- ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa – przesłanka ta występuje wówczas, gdy ustawa wyłącza odpowiedzialność karną; obejmuje ona wszystkie przypadki kontratypów;
- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma – przesłanka ta wynika z art. 1 § 2 k.k., zgodnie z którym nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony, którego społeczna szkodliwość jest znikoma;
- ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze – jako przykład można wskazać art. 17 § 1 k.k., zgodnie z którym nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił
Ujemne przesłanki procesu karnego to: prawomocność materialna, zawisłość sprawy, przedawnienie karalności, abolicja, czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego, ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa, znikoma społeczna szkodliwość czynu, ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze.