Na podstawie ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) przedstawiciel ustawowy różni się od pełnomocnika źródłem umocowania do występowania w cudzym imieniu. W przypadku pełnomocnika umocowanie to opiera się na oświadczeniu reprezentowanego (mocodawcy). Natomiast status przedstawiciela ustawowego i zakres jego umocowania może wynikać:
- wprost z przepisów ustawy (np. rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską – art. 98 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.);
- z orzeczenia organu – orzeczenie to z reguły wydawane jest przez sąd; musi mieć ono podstawę w przepisach prawa (np. ustanowienie kuratora na podstawie art. 99 k.r. i o.).
Istotę przedstawicielstwa ustawowego wyraża przepis art. 95 § 2 k.c. zgodnie, z którym czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.
Z ogólnego unormowania, w myśl którego czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego (art. 95 § 2 k.c.), wynika, że w zakres tych skutków wchodzi nie tylko zmiana stanu prawnego, jaką strony chciały na podstawie czynności prawnej osiągnąć, ale także wszelkie następstwa pozostające z tą czynnością prawną w ścisłym związku, jak skutki dobrej lub złej wiary przedstawiciela, wady jego oświadczenia woli, podstępność jego działania itp. Jednakże ujemne konsekwencje związane z niedopuszczalnym działaniem przedstawiciela dotykają reprezentowanego tylko w zakresie danej czynności prawnej, nie mogą natomiast pociągać za sobą ujemnych skutków dla innych stosunków prawnych w takich wypadkach, gdy niewłaściwe postępowanie może na te inne stosunki rzutować. W szczególności pozbawienie małoletniego członkostwa w spółdzielni budownictwa mieszkaniowego z powodu obciążającego go działania przedstawiciela ustawowego nie może uzasadniać odmowy przyjęcia go po uzyskaniu pełnoletności do tej samej lub innej spółdzielni tego rodzaju (Wyrok SN z dnia 27 września 1976 r., IV CR 368/76).
Przedstawiciela ustawowego obciąża obowiązek reprezentowania osoby, dla której został ustanowiony.
Do przedstawicieli ustawowych zalicza się:
- rodziców – są oni przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską;
- opiekuna – jest przedstawicielem ustawowym małoletniego, gdy zachodzą ku temu prawne powody, a także osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie;
- kuratora – jest przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, którego nie może reprezentować żadne z rodziców; ustanawia się go także w innych przypadkach przewidzianych przez przepisy prawa (m.in. dla strzeżenia przyszłych praw dziecka poczętego, lecz jeszcze nieurodzonego; dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowej, gdy postanowi tak sąd opiekuńczy; dla ochrony praw osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich spraw, a nie ma pełnomocnika);
- jednego z małżonków – w przypadku, gdy reprezentuje ona drugiego małżonka w granicach wskazanych w art. 29 k.r. i. o.;
- wspólnika spółki cywilnej – w przypadku, gdy reprezentuje on członków spółki cywilnej.
Natomiast w doktrynie dominuje pogląd, iż jako przedstawiciela ustawowego nie powinno się traktować:
- zarządcy rzeczy wspólnej (art. 203 k.c.);
- wykonawcy testamentu (art. 988 i nast. k.c.);
- zarządcy nieruchomości zajętej w toku postępowania egzekucyjnego (art. 931 i nast. ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.);
- małżonka dokonującego samodzielnych czynności zarządu wspólnym majątkiem.
Skuteczność działania przedstawiciela ustawowego uzależniona jest od spełnienia następujących przesłanek:
- został umocowany;
- działa w granicach umocowania;
- umocowanie dotyczy dokonania czynności prawnej lub czynu zgodnego z prawem;
- posiada zdolność do reprezentowania;
- działa w imieniu reprezentowanego (chodzi tutaj nie tylko o wyraźne działanie w imieniu reprezentowanego, ale także w sposób dorozumiany);
- dopuszczalność dokonania czynności prawnej przez przedstawiciela; wyłączenia w tym względzie mogą wynikać z przepisów ustawy lub właściwości czynności prawnej.
Pełnomocnictwo procesowe udzielone adwokatowi przez przedstawiciela ustawowego małoletniego dziecka w jego imieniu nie wygasa z chwilą dojścia do pełnoletności. Uzyskanie pełnoletności ma jedynie ten skutek, że ustaje przedstawicielstwo ustawowe. Okoliczność ta pozostaje jednak bez wpływu na udzielone w imieniu dziecka pełnomocnictwo, które może odwołać ono samo (Wyrok SN z dnia 9 marca 1983 r., I CR 34/83).