Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) nie zawiera definicji pojęcia „prawomocność”.
Prawomocność występuje wówczas, gdy orzeczenie sądu jest ostateczne, niepodważalne.
Wyrok może stać się prawomocny nie tylko w całości, ale także w części. Sytuacja taka ma miejsce w sytuacji, gdy wyrok zostanie zaskarżony jedynie w stosunku do jednego oskarżonego lub w zakresie jednego czynu oskarżonego. W takim przypadku wyrok staje się prawomocny w niezaskarżonej części.
Prawomocność dzieli się na prawomocność formalną oraz prawomocność materialną.
Prawomocność formalna
Prawomocność formalna ma miejsce wówczas, gdy orzeczenie nie może być zaskarżone za pomocą zwyczajnych środków odwoławczych, a co za tym idzie postępowanie, w którym go wydano nie może być kontynuowane.
Orzeczenie sądu staje się prawomocne formalnie w następujących sytuacjach:
- bezskuteczny upływ terminu do wniesienia zwyczajnego środka odwoławczego (termin ten musi upłynąć bezskutecznie dla wszystkich osób uprawnionych do wniesienia środka odwoławczego);
- odmowa przyjęcia wniesionego środka odwoławczego przez prezesa sądu pierwszej instancji (art. 429 § 1 k.p.k.);
- pozostawienie przez sąd odwoławczy wniesionego środka odwoławczego bez rozpoznania (art. 430 § 1 k.p.k.);
- pozostawienie przez sąd bez rozpoznania cofniętego środka odwoławczego (art. 432 § 1 k.p.k.);
- wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku nie został wniesiony (art. 422 § 1 k.p.k.);
- wyczerpany został tok instancji na skutek wydania przez sąd drugiej instancji orzeczenia kończącego postępowanie.
Należy podkreślić jednak, iż skutek ten nastąpi, gdy żadna ze stron procesowych nie wniesie środka odwoławczego.
Cechę prawomocności mają przede wszystkim orzeczenia kończące postępowanie i to zarówno orzeczenia wydane przez sąd, jak i postanowienia wydane w postępowaniu przygotowawczym.
Trzeba zaznaczyć jednak, iż orzeczenie prawomocne może zostać wzruszone. Jeżeli chodzi o orzeczenia sądowe kończące postępowanie to służy do tego instytucja kasacji (art. 519 i nast. k.p.k.), wznowienia postępowania (art. 540 i nast. k.p.k.) lub podjęcia postępowania warunkowo umorzonego (art. 549 i nast. k.p.k.). Natomiast postanowienia kończące postępowanie przygotowawcze można wzruszyć za pomocą wznowienia (art. 327 § 2 k.p.k.), a także nadzwyczajnego wznowienia umorzonego postępowania przygotowawczego (art. 328 k.p.k.).
Prawomocność materialna
Prawomocność materialna stanowi skutek prawomocności formalnej. Oba rodzaje prawomocności powstają jednocześnie.
Prawomocność materialna wyraża się w zakazie podwójnego sądzenia tej samej osoby o ten sam czyn. Zgodnie z art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone.
Orzeczenie: Skoro niedopuszczalność ponownego postępowania zachodzi tylko wówczas, gdy – przy zachowaniu tożsamości osoby i czynu – uprzednie „postępowanie karne” zakończone zostało prawomocnie, to wcześniejsze zakończenie innego postępowania niż postępowanie karne, choćby co do tego samego czynu tej samej osoby, nie powoduje stanu rzeczy osądzonej (art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k.) (Postanowienie SN z dnia 29 stycznia 2004 r., I KZP 40/03).
Prawomocność materialna ustaje z chwilą uchylenia prawomocnego orzeczenia.
Prawomocność materialna jest najtrafniej wyrażona przez zakaz ne bis in idem. Zakaz ten oznacza niedopuszczalność sądzenia dwa razy za to samo. Natomiast dozwolone jest prowadzenie przeciwko tej samej osobie drugiego postępowania o inny czyn, jak również prowadzenie innego postępowania o ten sam czyn przeciwko innej osobie. Granice ne bis in idem wyznaczone są przez tożsamość podmiotową oraz tożsamość przedmiotową.
Prawomocność materialna stanowi cechę orzeczeń, które kończą postępowanie przygotowawcze.