Uprawnienia oskarżonego, które zostały przyznane mu w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) mają przede wszystkim na celu umożliwienie oskarżonemu obrony przed oskarżeniem, zwłaszcza, gdy jest to oskarżenie niesłuszne.
Prawo do obrony
Podstawowym uprawnieniem przysługującym oskarżonemu jest prawo do obrony.
Prawo do obrony zagwarantowane jest w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.). Zgodnie z jej art. 42 ust. 2 każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu.
Prawo do obrony obejmuje:
- uprawnienie do podejmowania osobiście przez oskarżonego czynności w procesie – uprawnienie to dotyczy czynności, które oskarżony może podejmować jako strona procesowa, a także czynności, do których podjęcia ma prawo wyłącznie osoba będąca oskarżonym;
- uprawnienie do korzystania z pomocy obrońcy – obrona może być obligatoryjna lub fakultatywna;
- przepisy prawa, które nakazują, aby organy procesowe dokonywały czynności także na korzyść oskarżonego – np. organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego.
Prawo do uczestniczenia w czynnościach procesowych
Artykuł 96 k.p.k. expressis verbis stanowi, iż strony mają prawo wziąć udział w posiedzeniu wówczas, gdy ustawa tak stanowi, chyba że ich udział jest obowiązkowy. W pozostałych wypadkach mają one prawo wziąć udział w posiedzeniu, jeżeli się stawią, chyba że ustawa stanowi inaczej. Ponadto w czynnościach wykonywanych przez sąd wezwany lub sędziego delegowanego ma prawo brać udział oskarżony. Jeżeli jest on pozbawiony wolności sprowadza się tylko wtedy, gdy sąd uzna to za konieczne (art. 396 § 3 k.p.k.).
Natomiast zgodnie z art. 374 § 1 k.p.k. co do zasady obecność oskarżonego na rozprawie głównej jest obowiązkowa. Należy podkreślić jednak, iż od zasady tej występują wyjątki, które dotyczą m.in. postępowania uproszczonego (art. 479 § 1 k.p.k.) lub postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego (art. 573 § 2 k.p.k.).
W przypadku, gdy oskarżony nie stawił się na rozprawę, na której jego obecność jest obowiązkowa rozprawa ta nie może się odbyć. Jedynie w sytuacji, gdy oskarżony, który złożył już wyjaśnienia, opuścił salę rozprawy bez zezwolenia przewodniczącego, sąd może prowadzić rozprawę w dalszym ciągu pomimo nieobecności oskarżonego, a wyroku wydanego w tym wypadku nie uważa się za zaoczny. Sąd zarządza zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie oskarżonego, jeżeli uznaje jego obecność za niezbędną. Na postanowienie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu (art. 376 § 1 k.p.k.). Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku, gdy oskarżony po złożeniu wyjaśnień, zawiadomiony o terminie rozprawy odroczonej lub przerwanej, nie stawił się na tę rozprawę bez usprawiedliwienia (art. 376 § 2 k.p.k.).
Kodeks postępowania karnego określa sytuacje, w których dozwolone jest odbycie rozprawy pomimo nieobecności oskarżonego. Przypadki te uregulowane są w art. 377 oraz 479 k.p.k.
Prawo do składania wyjaśnień
Prawo do składania wyjaśnień przysługuje wyłącznie oskarżonemu. Wyjaśnienia te oskarżony może złożyć nie tylko ustnie, ale w warunkach określonych w art. 176 k.p.k. w postępowaniu przygotowawczym także pisemnie.
Ważne: oskarżony ma prawo, a nie obowiązek złożenia wyjaśnień. Ponadto przepisy prawa nie zobowiązują go do mówienia prawdy.
Ponadto w postępowaniu przygotowawczym na żądanie podejrzanego należy przesłuchać go z udziałem ustanowionego obrońcy. Niestawiennictwo obrońcy nie tamuje jednak przesłuchania (art. 301 k.p.k.).
Inne uprawnienia przysługujące oskarżonemu
Zgodnie z art. 300 k.p.k. przed pierwszym przesłuchaniem należy pouczyć podejrzanego o jego uprawnieniach:
- do składania wyjaśnień;
- do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na pytania;
- do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia;
- do korzystania z pomocy obrońcy;
- do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania;
- do żądania, aby został przesłuchany z udziałem ustanowionego obrońcy.
Ponadto do uprawnień, które przysługują wyłącznie oskarżonemu należą m.in.:
- podejrzany ma prawo żądać podania mu ustnie podstaw zarzutów, a także sporządzenia uzasadnienia na piśmie, o czym należy go pouczyć (art. 313 § 3 k.p.k.);
- podejrzany lub jego obrońca mogą żądać, aby poinformowano ich o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania (art. 321 § 1 k.p.k.);
- oskarżonemu przysługuje prawo do zabrania jako ostatni głosu na rozprawie (art. 406 k.p.k.);
- oskarżony ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 72 § 1 k.p.k.).
Obowiązki oskarżonego
Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania karnego oskarżonego obciążają m.in. następujące obowiązki:
- obowiązek stawiennictwa na każde wezwanie organów procesowych w przypadku, gdy oskarżony pozostaje na wolności (art. 75 § 1 k.p.k.);
- obowiązek zawiadomienia organu, który prowadzi postępowanie o każdej zmianie miejsca swojego zamieszkania lub pobytu, która trwa dłużej niż 7 dni w przypadku, gdy oskarżony pozostaje na wolności (art. 75 § 1 k.p.k.);
- obowiązek wskazania adresu dla doręczeń w kraju w przypadku, gdy oskarżony przebywa za granicą (art. 138 k.p.k.);
- obowiązek poddania się:
- oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;
- badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności oskarżony jest obowiązany przy zachowaniu tych warunków poddać się pobraniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu;
- pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.