Co do zasady wynikającej z ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. (Dz. U. Nr 24, poz. 141) kodeks pracy czasem przeznaczonym na pracę jest dzień przypadający od poniedziałku do soboty, z wyłączeniem dni świątecznych, które wraz z niedzielami powinny być przeznaczone na odpoczynek.
Pora nocna
We wskazanych granicach pora nocna ustalana jest w regulaminie pracy, jeżeli wcześniej nie określono jej w układzie zbiorowym pracy. W przypadku braku oby dwóch aktów pora ta ustalana jest przez pracodawcę.
Zgodnie z kodeksem pracy, pracującym w nocy jest pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną. Na pisemny wniosek takiego pracownika pracodawca jest obowiązany poinformować o zatrudnianiu pracowników w porze nocnej właściwego okręgowego inspektora pracy.
Jeżeli pracujący w nocy wykonuje prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym to czas pracy takiego pracownika nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Wykaz tych prac określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a w przypadku, gdy nie działa u niego zakładowa organizacja związkowa – z przedstawicielami pracowników, którzy wybierani są w trybie przyjętym u tego pracodawcy. Konieczne jest przy tym zasięgnięcie opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami. Wskazane wyżej ograniczenie nie dotyczy dwóch przypadków:
- Pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy;
- Przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.
Za pracę w porze nocnej pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia za każdą godzinę pracy w porze nocnej w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z minimalnego wynagrodzenia za pracę. Jeżeli pracownik wykonuje pracę w porze nocnej stale poza zakładem pracy to przysługujący mu dodatek może być zastąpiony ryczałtem. Wysokość ryczałtu powinna odpowiadać przewidywanemu wymiarowi pracy w porze nocnej. Ustawodawca obciążył pracodawców obowiązkiem ponoszenia dodatkowych wydatków za wykonywanie pracy w nocy, co ma na celu powstrzymanie ich przez zatrudnianiem pracowników w porze nocnej, jeżeli nie jest to konieczne ze względu na charakter pracy.
Praca w niedziele i święta
Ustawodawca expressis verbis wskazał, iż za pracę w niedziele i święto uznaje się pracę wykonywaną między godziną 6.00 w tym dniu a godziną 6.00 w następnym dniu, chyba że u danego pracodawcy została ustalona inna godzina.
Natomiast w placówkach handlowych dozwolona jest praca w niedzielę, ale jedynie przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności.
W kodeksie pracy znajduje się wyliczenie prac, których wykonywanie jest dozwolone w niedziele i święta. Są to:
w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- w ruchu ciągłym;
- przy pracy zmianowej;
- przy niezbędnych remontach;
- w transporcie i w komunikacji;
- w zakładowych strażach pożarnych i w zakładowych służbach ratowniczych;
- przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób;
- w rolnictwie i hodowli;
- w stosunku do pracowników zatrudnionych w systemie czasu pracy, w którym praca jest świadczona wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta.
- przy wykonywaniu prac koniecznych ze względu na ich użyteczność społeczną i codzienne potrzeby ludności, w szczególności w :
- zakładach świadczących usługi dla ludności;
- gastronomii;
- zakładach hotelarskich;
- jednostkach gospodarki komunalnej;
- zakładach opieki zdrowotnej i innych placówkach służby zdrowia przeznaczonych dla osób, których stan zdrowia wymaga całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych;
- jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zapewniających całodobową opiekę;
- zakładach prowadzących działalność w zakresie kultury, oświaty, turystki i wypoczynku;
Wyliczenie te jest wyczerpujące.
Pracownikowi wykonującemu pracę w niedziele i święta (z wyjątkiem pracowników określonych w punkcie 10) pracodawca ma obowiązek zapewnić inny dzień wolny od pracy przypadający w tygodniu. Ustawodawca ściśle określił termin, w którym ten dzień wolny od pracy powinien być udzielony. W przypadku pracy w niedzielę – w ciągu sześciu dni kalendarzowych poprzedzających lub następujących po takiej niedzieli. Natomiast w przypadku pracy w święto – w ciągu okresu rozliczeniowego. Jeżeli jednak nie będzie możliwe wykorzystanie w terminie określonym w przepisach dnia wolnego od pracy w zamian za pracę w niedzielę to pracownikowi przysługuje dzień wolny od pracy do końca okresu rozliczeniowego.
Istotnym jest także fakt, iż w przypadku, gdy święto przypada w niedzielę to stosuje się wówczas przepisy dotyczące pracy w niedzielę.