Na orzeczenie sądu w przedmiocie wysokości alimentów mają przede wszystkim wpływ uzasadnione potrzeby osoby uprawnionej oraz możliwości zarobkowe i majątkowe osoby zobowiązanej. Elementy te oceniane są według stanu z chwili wydania orzeczenia. W związku z powyższym w razie zmiany wskazanych potrzeb lub możliwości każda ze stron ma prawo wystąpić do sądu z pozwem o podwyższenie lub obniżenie zasądzonych alimentów.
Należy podkreślić, iż zwykle uzasadnione potrzeby dziecka uprawnionego do alimentów wzrastają wraz z jego wiekiem. Wynika to przede wszystkim z rozpoczynania przez dziecko kolejnych etapów edukacji, takich jak rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej, gimnazjalnej, średniej lub na studiach.
Różnica wieku dzieci spowodowana upływem czasu od daty orzeczenia wysokości alimentów uzasadnia wzrost potrzeb związanych z uczęszczaniem do szkoły, pobieraniem korepetycji, co z kolei pociąga za sobą konieczność ponoszenia zwiększonych wydatków (wyrok SN z dnia 1 czerwca 1965 r., I CZ 135/64).
Usprawiedliwione potrzeby dziecka rosną także m.in. w następujących przypadkach:
- gdy dziecko zachoruje (kupno drogich leków, koszty rehabilitacji itd.);
- gdy zmniejszą się możliwości dziecka zaspokajania potrzeb własnymi siłami.
W powyższych przypadkach uprawnionemu do alimentów przysługuje prawo do wystąpienia z pozwem o ich podwyższenie. Uprawnienie to przysługuje również wówczas, gdy od chwili wydania orzeczenia określającego wysokość alimentów możliwości zarobkowe zobowiązanego do płacenia alimentów zwiększyły się w sposób istotny.
W postępowaniu w przedmiocie podwyższenia alimentów sąd obowiązany jest ustalić, czy nastąpiła zmiana stosunków, o której stanowi art. 138 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.). Sąd dokonuje tego ustalenia porównując usprawiedliwione potrzeby uprawnionego i możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego, które istniały w dwóch momentach: w chwili wydania orzeczenia zasądzającego alimenty oraz w dniu orzekania w przedmiocie ich podwyższenia. Uprawniony do alimentów obowiązany jest udowodnić nastąpienie zmiany stosunków, na których opiera swoje żądanie. Natomiast zobowiązany do płacenia alimentów może bronić się przed ich podwyższeniem wykazując obniżenie swoich możliwości płatniczych. Sytuacja taka może mieć miejsce np., gdy uległ rozszerzeniu krąg osób wobec, których obciąża go obowiązek alimentacyjny w takim samym stopniu.
Jeżeli chodzi o dziecko pełnoletnie, które uprawnione jest do alimentów to może ono również wystąpić o ich podwyższenie w sytuacji, gdy nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Konieczne jest także w tym przypadku, aby wzrosły usprawiedliwione potrzeby dziecka pełnoletniego.
Rodzic zobowiązany do alimentów wobec dziecka pełnoletniego może domagać się uchylenia obowiązku alimentacyjnego wówczas, gdy wykaże, że dziecko jest w stanie utrzymać się samodzielnie. Gdy taka sytuacja nie zachodzi, np. z powodu choroby, kalectwa, obowiązek alimentacyjny nadal istnieje bez względu na wiek dziecka (wyrok SN z dnia 12 maja 1998 r., II CKN 722/97).
Podstawą powództwa o podwyższenie alimentów może być tylko taka zmiana stosunków, która nastąpiła nie wcześniej niż po uprawomocnieniu się wyroku zasądzającego alimenty (wyrok SN z dnia 25 maja 1999 r., I CKN 274/99).
Poręczyciel, który zobowiązał się płacić alimenty za osobę zobowiązaną w czasie jej nieobecności w kraju nie może zostać pozwany o podwyższenie alimentów. Pozew o podwyższenie alimentów może być wniesiony do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego lub do sądu rejonowego, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania powód. W pozwie o podwyższenie alimentów powód obowiązany jest określić wartość przedmiotu sporu. Wartość tą stanowi łączna kwota dochodzonych świadczeń za okres jednego roku.