Należy wyraźnie podkreślić, iż w czasie trwania pomiędzy małżonkami wspólności majątkowej (zarówno ustawowej, jak i umownej) żaden z małżonków nie może domagać się podziału majątku wspólnego.
Podział majątku wspólnego może nastąpić dopiero po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami.
Do ustania wspólności majątkowej prowadzi:
- orzeczenie przez sąd rozwodu małżonków;
- orzeczenie przez sąd separacji małżonków;
- ustanowienie między małżonkami rozdzielności majątkowej;
- ubezwłasnowolnienie jednego z małżonków;
- ogłoszenie upadłości jednego z małżonków – jednakże przepisy prawa wyłączają w tym przypadku dokonanie podziału majątku wspólnego.
Tryb dokonania podziału majątku wspólnego
Majątek wspólny może zostać podzielony przez małżonków w drodze umowy lub na podstawie orzeczenia sądu. Drugi ze wskazanych sposobów wykorzystywany jest wówczas, gdy małżonkowie nie potrafią dojść do porozumienia w sprawie podziału. W przypadku takim każdy z małżonków może wystąpić do sądu o dokonanie podziału majątku wspólnego.
Co do zasady umowa o podział majątku wspólnego może być zawarta w dowolnej formie.
Jednakże, jeżeli w skład majątku wspólnego wchodzi nieruchomość, użytkowanie wieczyste lub spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu umowa o podział majątku wspólnego powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.
Przy dokonywaniu podziału majątku wspólnego w drodze umowy małżonkowie mogą korzystać ze swobody umów. W związku z tym mogą oni dokonać podziału tylko części majątku wspólnego, ustalając wartość poszczególnych składników tego majątku nie muszą się kierować obiektywnymi kryteriami, a także dowolnie mogą określić wysokość oraz terminy ewentualnych spłat lub dopłat.
Natomiast podział majątku wspólnego na podstawie orzeczenia sądu cechuje się innymi regułami. Podział ten powinien co do zasady obejmować cały majątek wspólny, wartość poszczególnych składników wchodzących w jego skład należy ustalić w oparciu o kryteria obiektywne oraz to sąd decyduje o terminach i wysokości ewentualnych spłat lub dopłat.
Skład i wartość poszczególnych składników majątku wspólnego
Aby dokonać podziału majątku wspólnego małżonkowie powinni wskazać co wchodzi w skład oraz jaka jest wartość poszczególnych składników tego majątku.
Majątek wspólny małżonków składa się z aktywów wchodzących w jego skład w dacie ustania wspólności majątkowej, a które istniały w chwili dokonywania podziału. Natomiast wartość aktywów zbytych lub zużytych bezpodstawnie albo roztrwonionych przez jednego z małżonków oraz wartość przedmiotów majątkowych, które nie weszły do majątku wspólnego z winy jednego z małżonków, może być uwzględniona przy dokonywaniu podziału. Następuje to w ten sposób, iż ich wartość zaliczana jest na poczet udziału tego z małżonków, którego zachowanie zawinione skutkowało uszczupleniem majątku wspólnego. Należy wyraźnie podkreślić, iż porozumienie małżonków co do spłaty lub wykonania zobowiązań wchodzących w skład majątku wspólnego nie odnosi skutku względem wierzycieli. Porozumienie takie jest skuteczne tylko pomiędzy małżonkami.
Sposoby podziału majątku wspólnego
Można wyróżnić następujące sposoby podziału majątku wspólnego:
- podział fizyczny poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład tego majątku między małżonków – podział ten nie jest możliwy w przypadku, gdy byłby on sprzeczny z przepisami ustawy, społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy lub pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub zmniejszenie jej wartości; w przypadku, gdy jeden z małżonków na skutek fizycznego podziału otrzyma przedmioty majątkowe o łącznej wartości niższej niż wartość przysługującego mu udziału w majątku wspólnym, może domagać się od drugiego małżonka wyrównania tej różnicy poprzez uiszczenie odpowiedniej dopłaty;
- przyznanie wszystkich lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w skład tego majątku jednemu z małżonków – drugi z małżonków może wówczas domagać się uiszczenia na jego rzecz odpowiedniej spłaty, która ma na celu wyrównanie różnicy pomiędzy wartością udziału, który mu przysługuje w majątku wspólnym a wartością przedmiotów, które otrzymał;
- sprzedaż składników tego majątku oraz podzielenie sumy uzyskanej ze sprzedaży między małżonków proporcjonalnie do udziałów, które przysługują im w majątku wspólnym.
Istotnym jest także fakt, iż w przypadku, gdy małżonkowie posiadali oprócz majątku wspólnego także majątki osobiste dokonując podziału majątku wspólnego powinni także rozliczyć wydatki i nakłady, które zostały poczynione z majątku wspólnego na majątek osobisty oraz odwrotnie. Na podstawie art. 45 § 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964, Nr 9, poz. 59 z późn. zm.) każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może on żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Jednak nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności.