W przypadku, gdy spadek dziedziczy kilku spadkobierców pomiędzy nimi powstaje wspólność majątku spadkowego. Wspólność ta może zostać zniesiona na skutek działu spadku. Dział taki może być dokonany na dwa sposoby. Po pierwsze, na mocy umowy zawartej pomiędzy wszystkimi spadkobiercami. Po drugie, na mocy orzeczenia sądu.
Podział majątku spadkowego na mocy umowy
Umowny dział spadku może nastąpić jedynie wówczas, gdy umowa zostanie zawarta przez wszystkich spadkobierców.
Należy podkreślić, iż w przypadku, gdy powyższy warunek nie zostanie spełniony umowny dział spadku jest nieważny.
Z powyższego wyraźnie wynika, iż do dokonania podziału majątku spadkowego w drodze umowy konieczna jest zgoda wszystkich spadkobierców. W przypadku, gdy zgody takiej zabraknie może zostać dokonany sądowy dział spadku.
W sytuacji jednak, gdy następuje umowny podział majątku spadkowego jego warunki oraz sposób podziału określają strony przedmiotowej umowy. Nie mogą oni jednak określić w umowie wielkości udziałów, które im przysługują w inny sposób od tego, który spadkodawca wskazał w testamencie lub, który wynika z ustawy. W przypadku naruszenia treści testamentu lub przepisów ustawy zawarta umowa będzie nieważna.
Umowny podział spadku może obejmować zarówno całość, jak i część majątku spadkowego.
Zgodnie bowiem z przepisem art. 1038 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) umowny dział spadku może objąć cały spadek lub być ograniczony do części spadku.
Ponadto przy umownym dziale spadku nie można zapominać o przepisie art. 1039 k.c. Zgodnie z nim, jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych, chyba że z oświadczenia spadkodawcy lub z okoliczności wynika, że darowizna lub zapis windykacyjny zostały dokonane ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Podział majątku spadkowego obejmuje jedynie jego aktywa. Nie dokonuje się podziału długów spadkowych.
Na skutek zawarcia umowy o dział spadku na poszczególnych spadkobierców zostają przeniesione prawa majątkowe, które przed zawarciem tej umowy objęte były wspólnością majątku spadkowego.
Podział majątku spadkowego na mocy orzeczenia sądu
Na podstawie przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) we wniosku o dział spadku należy powołać postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku albo zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia oraz spis inwentarza, jak również podać, jakie spadkodawca sporządził testamenty, gdzie zostały złożone i gdzie się znajdują. Jeżeli spis inwentarza nie został sporządzony, należy we wniosku wskazać majątek, który ma być przedmiotem działu. W wypadku, gdy w skład spadku wchodzi nieruchomość, należy przedstawić dowody stwierdzające, że nieruchomość stanowiła własność spadkodawcy.
Jeżeli stwierdzenie nabycia spadku jeszcze nie nastąpiło i nie został sporządzony zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku wydaje sąd w toku postępowania działowego.
Współspadkobiercy powinni podać sądowi swój wiek, zawód, stan rodzinny oraz dane co do swych zarobków i majątku, a także zarobków i majątku małżonka, wyjaśnić, w jaki sposób korzystali ze spadku dotychczas, jak również podać inne okoliczności, które mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie, co każdy ze współspadkobierców ma otrzymać ze spadku.
Na żądanie uczestnika działu, zgłoszone nie później niż na pierwszej rozprawie, sąd spadku może przekazać sprawę sądowi rejonowemu, w którego okręgu znajduje się spadek lub jego znaczna część, albo sądowi rejonowemu, w którego okręgu mieszkają wszyscy współspadkobiercy.
Skład i wartość spadku ulegającego podziałowi ustala sąd (art. 684 k.p.c.).
W razie sporu o istnienie uprawnienia do żądania działu spadku, jak również w razie sporu między współspadkobiercami o to, czy pewien przedmiot należy do spadku, sąd spadku może wydać postanowienie wstępne.
W sprawie o dział spadku nie jest dopuszczalne wydanie postanowienia wstępnego określającego sposób dokonania działu spadku (Postanowienie SN z dnia 22 października 2009 r., III CSK 21/09).
Istotnym jest fakt, iż w postępowaniu działowym sąd rozstrzyga także o istnieniu zapisów zwykłych, których przedmiotem są rzeczy lub prawa należące do spadku, jak również o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania poszczególnych przedmiotów spadkowych, pobranych pożytków i innych przychodów, poczynionych na spadek nakładów i spłaconych długów spadkowych.
Do sądowego działu spadku zastosowanie mają odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności.
Jeżeli cały majątek spadkowy lub poszczególne rzeczy wchodzące w jego skład stanowią współwłasność z innego tytułu niż dziedziczenie, dział spadku i zniesienie współwłasności mogą być połączone w jednym postępowaniu.