Zgodnie z ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) oskarżycielem publicznym jest organ państwa. Oskarżyciel ten jest stroną procesu o szczególnym charakterze. Jego działania w procesie nie ograniczają się bowiem do interesu osobistego, ale występuje on w charakterze rzecznika państwa, podejmując niejednokrotnie czynności procesowe w interesie ogółu, a nawet w interesie oskarżonego.
Oskarżycieli publicznych można podzielić na głównych i drugorzędnych.
Oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator (art. 45 § 1 k.p.k.).
Prokurator jest głównym oskarżycielem publicznym. Ma on pozycję nadrzędną w stosunku do innych oskarżycieli publicznych. Natomiast inny organ państwowy może być oskarżycielem publicznym z mocy szczególnych przepisów ustawy, określających zakres jego działania (art. 45 § 2 k.p.k.). Oskarżyciele ci mają charakter drugorzędny. Mogą oni występować w postępowaniu albo obok prokuratora albo zamiast niego.
Nadrzędna pozycja prokuratora wynika z następujących cech:
- zasadą jest, że oskarżycielem publicznym przed wszystkimi sądami jest prokurator; jego działalność w tym charakterze nie wymaga szczegółowego ustawowego upoważnienia, tak jak ma to miejsce w stosunku do innych podmiotów pełniących tą funkcję;
- prokurator może pełnić funkcję oskarżyciela publicznego przed wszystkimi sądami we wszystkich sprawach, natomiast inni oskarżyciele publiczni tylko w niektórych sprawach, które zostały im powierzone;
- wstąpienie prokuratora do sprawy skutkuje z reguły wyparciem innych oskarżycieli publicznych z postępowania.
Prokurator ma prawo wszcząć postępowanie lub wstąpić do postępowania już wszczętego w sprawach o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego (art. 60 k.p.k.).
Oskarżyciele publiczni niebędący prokuratorami mogą działać w procesie:
- zamiast prokuratora;
- zamiast lub obok prokuratora.
Do organów posiadających uprawnienie do działania w postępowaniu zamiast prokuratora należą:
- organy Inspekcji Handlowej;
- organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej;
- urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej;
- Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej;
- organy Straży Granicznej;
- Straż Leśna oraz podmioty, którym przysługują uprawnienia strażnika leśnego, gdy przedmiot przestępstwa stanowi drewno z lasu, który jest własnością Skarbu Państwa;
- dyrektorzy, funkcjonariusze parków narodowych, gdy przedmiot przestępstwa stanowi drewno z parku narodowego, którzy do wykonywania czynności oskarżycielskich mogą upoważnić funkcjonariuszy Straży Parków;
- Strażnicy Służby Łowieckiej w odniesieniu do przestępstw z zakresu szkodnictwa łowieckiego.
Jeżeli dany podmiot ma uprawnienia do występowaniu w postępowaniu karnym w charakterze oskarżyciela publicznego zamiast prokuratora to prokurator usuwa go z tego postępowania w takim zakresie, w jakim sam podejmuje w nim czynności.
Natomiast do organów, które mogą brać udział w procesie karnym zamiast lub obok prokuratora zalicza się:
- urzędy celne;
- urzędy skarbowe;
- inspektorów kontroli skarbowej;
- Straż Graniczną;
- Policję;
- Agencję Bezpieczeństwa Wewnętrznego;
- Żandarmerię Wojskową.
W przypadku wstąpienia do postępowania prokuratora organy, które mogą pełnić funkcje oskarżyciela publicznego obok niego, nie zostają pozbawione uprawnień oskarżycielskich.
Prokurator może być także oskarżycielem publicznym w sprawach o wykroczenia. W sprawach tych głównym oskarżycielem publicznym jest Policja.
W wypadkach określonych w ustawie czynności procesowe wykonuje prokurator bezpośrednio przełożony lub prokurator nadrzędny. Prokuratorem nadrzędnym jest prokurator kierujący jednostką organizacyjną wyższego stopnia, a także prokurator tej jednostki lub prokurator delegowany do niej w zakresie zleconych mu czynności.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego udział prokuratora w rozprawie jest obowiązkowy, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (art. 46 k.p.k.).
Oskarżyciel publiczny jest obowiązany zachować bezstronność w procesie. Aby możliwa była realizacja tego obowiązku w Kodeksie postępowania karnego ustanowiono możliwość wyłączenia oskarżyciela publicznego. Mają tutaj odpowiednie zastosowanie przepisy o wyłączeniu sędziego. Prokurator, inne osoby prowadzące postępowanie przygotowawcze oraz inni oskarżyciele publiczni ulegają również wyłączeniu, jeżeli brały udział w sprawie jako obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel społeczny albo przedstawiciel ustawowy strony (art. 47 § 2 k.p.k.).
Przepis art. 47 k.p.k. reguluje kwestię wyłączenia od udziału w sprawie nie samej jednostki organizacyjnej, w której prowadzone są czynności w tym stadium postępowania, lecz konkretnej osoby, która czynności te prowadzi w roli prokuratora prowadzącego albo nadzorującego postępowanie przygotowawcze, czy też oskarżyciela publicznego, a co do której istnieją powody wyłączenia z mocy prawa (art. 47 w zw. z art. 40 § 1 pkt 1-4, 6 i 10 k.p.k.) lub okoliczności tego rodzaju, że mogłyby one wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności tej osoby (art. 47 w zw. z art. 41 § 1 k.p.k.) (Wyrok SN z dnia 16 grudnia 2009 r., III KK 187/09).
Zgodnie z art. 48 § 1 k.p.k. o wyłączeniu prowadzącego lub nadzorującego postępowanie przygotowawcze oraz oskarżyciela publicznego orzeka prokurator nadzorujący postępowanie lub bezpośrednio przełożony. Czynności dokonane przez osobę podlegającą wyłączeniu, zanim ono nastąpiło, nie są z tej przyczyny bezskuteczne. Jednakże czynność dowodową należy na żądanie strony, w miarę możności, powtórzyć (art. 48 § 2 k.p.k.).