Zgodnie z ustawą z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) oskarżycielem posiłkowym może być pokrzywdzony działający jako strona w sprawach z oskarżenia publicznego.
W sprawach o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego pokrzywdzony może działać jako strona w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 53 k.p.k.).
Pokrzywdzony może działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego obok oskarżyciela publicznego. Określany jest wówczas mianem oskarżyciela posiłkowego ubocznego. Ponadto może działać zamiast oskarżyciela publicznego, jeżeli ten nie wniósł aktu oskarżenia. Mamy wtedy do czynienia z oskarżycielem posiłkowym subsydiarnym.
Występują dwa rodzaje oskarżycieli posiłkowych: uboczni oraz subsydiarni.
W przypadku, gdy akt oskarżenia wniósł oskarżyciel publiczny, pokrzywdzony może aż do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej złożyć oświadczenie, że będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 1 k.p.k.). Oświadczenie to ma charakter konstytuujący. Oznacza to, iż od czasu złożenia tego oświadczenia w procesie występuje w charakterze strony oskarżyciel posiłkowy. Do osiągnięcia tego skutku nie jest potrzebne natomiast żadne rozstrzygnięcie sądu. Sąd może jednak nie dopuścić oskarżyciela posiłkowego do wzięcia udziału w sprawie.
Pokrzywdzonemu prawidłowo pouczonemu, przy skierowaniu aktu oskarżenia do sądu, o prawie do zgłoszenia oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 334 § 2 k.p.k. i art. 54 § 1 k.p.k.), który nie skorzystał z tego prawa do chwili wydania na posiedzeniu przygotowawczym postanowienia o umorzeniu postępowania karnego (art. 339 § 3 pkt 1 lub 2 k.p.k.), mimo że został powiadomiony o możliwości wydania takiego orzeczenia przed rozprawą w określonym terminie i miejscu, nie przysługuje zażalenie na postanowienie w tym przedmiocie, gdyż nie stał się on stroną w postępowaniu sądowym (Postanowienie SN z dnia 25 stycznia 2005 r., WZ 70/04).
W przypadku odstąpienia oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia to uprawnień oskarżyciela posiłkowego (art. 54 § 2 k.p.k.). W sytuacji takiej jedynym oskarżycielem w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego będzie oskarżyciel posiłkowy.
W razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania w wypadku, gdy nie znajduje on podstaw do wniesienia aktu oskarżenia, pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu wnieść akt oskarżenia do sądu, dołączając po jednym odpisie dla każdego oskarżonego oraz dla prokuratora (art. 55 § 1 k.p.k.).
Na ponowne postanowienie prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego, wydane w warunkach określonych w art. 330 § 2 k.p.k., pokrzywdzonemu, który uprzednio wykorzystał już uprawnienia przewidziane w art. 306 § 1 k.p.k., nie przysługuje zażalenie. Ma on natomiast prawo wniesienia aktu oskarżenia, określonego w art. 55 § 1 k.p.k., w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu prokuratora o umorzeniu postępowania przygotowawczego (Uchwała SN z dnia 20 marca 2008 r., I KZP 39/07).
Akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego.
Inny pokrzywdzony tym samym czynem może aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej przyłączyć się do postępowania. Istotnym jest fakt, iż w sprawie wszczętej na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez oskarżyciela posiłkowego może brać udział również prokurator.
Sąd może ograniczyć liczbę oskarżycieli posiłkowych występujących w sprawie, jeżeli jest to konieczne dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania (art. 58 § 1 k.p.k.).
Sąd orzeka wówczas, że oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, gdy bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli. Sąd orzeka ponadto, iż oskarżyciel posiłkowy nie może brać udziału w postępowaniu, jeżeli stwierdzi, że nie jest on osobą uprawnioną lub jego akt oskarżenia albo oświadczenie o przystąpieniu do postępowania zostało złożone po terminie. Na wskazane wyżej postanowienia sądu nie przysługuje zażalenie.
Jeżeli oskarżyciel posiłkowy nie bierze udziału w postępowaniu z powodu tego, że bierze w nim już udział określona przez sąd liczba oskarżycieli, może przedstawić sądowi na piśmie swoje stanowisko w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia.
W przypadku, gdy oskarżyciel posiłkowy odstąpił od oskarżenia nie może on wówczas ponownie przyłączyć się do postępowania (art. 57 § 1 k.p.k.).
Jeżeli w sprawie, w której oskarżyciel publiczny nie bierze udziału, oskarżyciel posiłkowy odstąpił od oskarżenia, sąd zawiadamia prokuratora. Nieprzystąpienie przez niego do oskarżenia w terminie 14 dni od doręczenia zawiadomienia powoduje umorzenie postępowania.
Należy podkreślić, iż śmierć oskarżyciela posiłkowego nie tamuje biegu postępowania. Osoby najbliższe mogą wówczas przystąpić do postępowania w charakterze oskarżyciela posiłkowego w każdym jego stadium. Natomiast w razie śmierci oskarżyciela posiłkowego, który samodzielnie popierał oskarżenie, postępowanie zawiesza się, a osoby najbliższe mogą wstąpić w prawa zmarłego. Jeżeli w terminie zawitym 3 miesięcy od dnia śmierci oskarżyciela prywatnego osoba uprawniona nie wstąpi w prawa zmarłego, sąd umarza postępowanie (art. 61 k.p.k.).
Podstawa zawieszenia postępowania określona w art. 61 § 1 k.p.k. (także w zw. z art. 58 § 2 k.p.k.), jest o tyle szczególna w stosunku do określonej w art. 22 § 1 k.p.k., że w sytuacji wskazanej w art. 61 § 2 k.p.k., postępowanie podlega umorzeniu bez uprzedniego jego podjęcia (Postanowienie SN z dnia 9 listopada 2006 r., WZ 27/06).