Postępowanie administracyjne może być zgodne z regułami demokratycznego państwa prawnego, tylko jeżeli istnieje tryb odwoławczy od decyzji. Jednym ze środków prawnych temu służących jest odwołanie. Tę instytucję procesową można określić jako pozwalającą legitymowanym podmiotom na zaskarżenie decyzji administracyjnej. Uprawnieniu temu odpowiada obowiązek odpowiednich organów do ponownego rozpatrzenia i rozstrzygnięcia sprawy.
Co do zasady od decyzji wydanej w pierwszej instancji służy stronie odwołanie tylko do jednej instancji, a właściwy do rozpatrzenia odwołania jest organ administracji publicznej wyższego stopnia, chyba że ustawa przewiduje inny organ odwoławczy (art. 127 § 1 i 2 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego, t.j. Dz. U. z 2000 r., Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.). Wyjątki może przewidywać sam Kodeks lub ustawy szczególne.
Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (t.j. Dz. U. z 2008 r., Nr 164, poz. 1027 z późn. zm.) art. 25 ust. 4 i 26 ust. 3 przewiduje ostateczność decyzji Prezesa Funduszy Zdrowia we wskazanych sprawach.
Z samej tylko treści decyzji administracyjnej nie można wywodzić niedopuszczalności odwoływania się od tej decyzji na ogólnych zasadach, gdyż taka niedopuszczalność musi wprost wynikać z regulacji ustawowej – to przepis ustawy a nie decyzja organu wydana w indywidualnej sprawie może wyłączyć dopuszczalność odwoływania się (Uchwała NSA z dnia 19 maja 2003 r., OPK 31/02).
Wyjątkowy tryb został przewidziany w art. 127 § 3 k.p.a., który w miejsce odwołania przewiduje wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, w przypadku, gdy w pierwszej instancji decyzja wydana została przez samorządowe kolegium odwoławcze lub ministra (wniosek ten rozpatruje organ, który decyzję wydał).
Członek samorządowego kolegium odwoławczego, który brał udział w wydaniu decyzji zaskarżonej wnioskiem o ponowne rozpoznanie sprawy, podlega wyłączeniu od udziału w postępowaniu z wniosku o ponowne rozpoznanie sprawy na podstawie art. 24 § 1 pkt 5 w związku z art. 27 § 1 i art. 127 § 3 k.p.a. oraz art. 2 i 78 Konstytucji RP w związku z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 grudnia 2008 r. sygn. akt P 57/07 (Wyrok NSA z dnia 10 marca 2009 r., II OPS 2/09).
Oprócz strony legitymacja do wniesienia odwołania przysługuje prokuratorowi oraz organizacji społecznej, która na podstawie art. 31 § 1 k.p.a. brała udział w postępowaniu.
Brak jest szczególnych wymogów co do formy odwołania. Wystarczy, jeżeli z odwołania wynika, że strona nie jest zadowolona z wydanej decyzji. Nie jest wymagane również szczegółowe uzasadnienie odwołania. Specjalne wymogi mogą jednak przewidywać przepisy szczególne (art. 128 k.p.a.). odwołanie powinno odpowiadać jednak wymogom stawianym podaniom (art. 63 k.p.a.). Należy zatem uznać, iż odwołanie może być wniesione np. ustnie do protokołu.
Uznanie przez organ odwoławczy, że strona zrezygnowała z odwołania i dokonała wyboru trybu nadzwyczajnego postępowania, ponieważ nieprofesjonalnie użyła w środku odwoławczym stwierdzenia, że domaga się unieważnienia decyzji, stanowi naruszenie zasady dwuinstancyjności postępowania wyrażonej w art. 15 K.p.a. (Wyrok NSA z dnia 14 lutego 2007 r., II GSK 290/06).
W myśl art. 140 k.p.a. w postępowaniu odwoławczym, w sprawach nieuregulowanych, stosuje się odpowiednio przepisy o postępowaniu przed organami pierwszej instancji. odwołanie jest skuteczne jeżeli zostanie zachowany warunek formalny w postaci terminu do jego wniesienia. Wynosi on czternaście dni od jego doręczenia stronie lub od jego ogłoszenia. Przepisy szczególne mogą przewidywać inne terminy (art. 129 § 2 i 3 k.p.a.).
Jeżeli organ właściwy do działania jako organ drugiej instancji prowadzi postępowanie odwoławcze w wyniku odwołania wniesionego z uchybieniem terminu określonego w art. 129 § 2 k.p.a. bez przywrócenia terminu wniesienia odwołania, dopuszcza się rażącego naruszenia art. 16 § 1 k.p.a (Wyrok NSA z dnia 14 kwietnia 1999 r., I SA 1823/98).
Ze względu na fakt, iż postępowanie wywołane wniesieniem odwołania oparte jest na względnej dewolutywności, podanie wnosi się do organu odwoławczego za pośrednictwem organu, który wydał decyzję. O wniesieniu odwołania organ administracji publicznej, który wydał decyzję, zawiadomi strony. Zgodnie z art. 132 § 1 k.p.a. jeżeli odwołanie wniosły wszystkie strony, a organ administracji publicznej, który wydał decyzję, uzna, że odwołanie to zasługuje w całości na uwzględnienie, może wydać nową decyzję, w której uchyli lub zmieni zaskarżoną decyzję. Przepis ten stosuje się również, gdy odwołanie wniosła jedna ze stron, a pozostałe strony wyraziły zgodę na uchylenie lub zmianę decyzji zgodnie z żądaniem odwołania. Od nowej decyzji stronom służy odwołanie (art. 132 § 3 k.p.a.).
Jeżeli organ, który wydał decyzję zaskarżoną odwołaniem, uzna, że odwołanie tylko w części zasługuje na uwzględnienie, nie może zmienić lub uchylić swej decyzji na podstawie art. 132 k.p.a., lecz jest obowiązany odwołanie wraz z aktami sprawy przesłać organowi odwoławczemu (Wyrok NSA z dnia 27 marca 1985 r., III SA 119/85).
W przypadku, gdy organ odwoławczy nie znalazł, w skutek wniesienia odwołania, podstaw do wydania nowej decyzji przesyła on odwołanie wraz z aktami sprawy organowi odwoławczemu w terminie siedmiu dni od dnia, w którym otrzymał odwołanie (art. 133 k.p.a.).
Wniesienie odwołania co do zasady wstrzymuje wykonanie decyzji. decyzja podlega jednak wykonaniu, gdy został jej nadany rygor natychmiastowej wykonalności lub podlega natychmiastowemu wykonaniu z mocy prawa. Jednak organ odwoławczy może w uzasadnionych przypadkach wstrzymać natychmiastowe wykonanie decyzji (art. 135 k.p.a.). Ponadto decyzja podlega wykonaniu przed upływem terminu do wniesienia odwołania, gdy jest zgodna z żądaniem wszystkich stron.
Zgodnie z art. 134 k.p.a. po otrzymaniu odwołania organ odwoławczy przeprowadza w pierwszej kolejności postępowanie wstępne, w celu stwierdzenia zachowania przez stronę terminu do wniesienia odwołania oraz stwierdzenia dopuszczalności odwołania. Organ wydaje w tej kwestii postanowienie, które jest ostateczne.
Stwierdzenie przez organ odwoławczy, iż wnoszący odwołanie nie jest stroną w rozumieniu art. 28 k.p.a., następuje w drodze decyzji o umorzeniu postępowania odwoławczego na podstawie art. 138 § 1 pkt 3 k.p.a. (Uchwała NSA z dnia 5 lipca 1999 r., OPS 16/98).
W dalszej kolejności organ odwoławczy przeprowadza postępowanie rozpoznawcze w celu weryfikacji decyzji wydanej przez organ I instancji. Organ odwoławczy może przeprowadzić na żądanie strony lub z urzędu dodatkowe postępowanie w celu uzupełnienia dowodów i materiałów w sprawie albo zlecić przeprowadzenie tego postępowania organowi, który wydał decyzję (art. 136 k.p.a.). Stosownie do art. 137 k.p.a. strona może cofnąć odwołanie przed wydaniem decyzji przez organ odwoławczy. Organ odwoławczy nie uwzględni jednak cofnięcia odwołania, jeżeli prowadziłoby to do utrzymania w mocy decyzji naruszającej prawo lub interes społeczny.
Cofnięcie odwołania przez stronę nie zwalnia organu odwoławczego z obowiązku oceny decyzji organu pierwszej instancji w zakresie jej zgodności zarówno z prawem, jak i z interesem społecznym, a zatem nie prowadzi wprost do umorzenia postępowania odwoławczego (Wyrok NSA z dnia 22 kwietnia 1994 r., I SA 119/94).
Organ odwoławczy powinien przede wszystkim merytorycznie rozpatrzyć sprawę, zatem jego kompetencje kasacyjne są ograniczone. Przy podjęciu decyzji organ odwoławczy jest także ograniczony przez art. 139 k.p.a. zgodnie, z którym nie może on wydać decyzji na niekorzyść strony odwołującej się, chyba że zaskarżona decyzja rażąco narusza prawo lub rażąco narusza interes społeczny (tzw. zakaz reformationis in peius).
Organ odwoławczy nie narusza zakazu reformationis in peius w sytuacji, gdy na podstawie art. 138 § 2 KPA uchyla zaskarżoną decyzję w całości i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania przez organ pierwszej instancji (Wyrok NSA z dnia 6 kwietnia 2000 r., III RN 161/99).
Zgodnie z art. 138 § 1 k.p.a. na skutek wniesienia odwołania organ odwoławczy powinien wydać decyzję, w której:
- utrzymuje w mocy zaskarżoną decyzję albo
- uchyla zaskarżoną decyzję w całości albo w części i w tym zakresie orzeka co do istoty sprawy albo uchylając tę decyzję – umarza postępowanie pierwszej instancji w całości albo w części albo
- umarza postępowanie odwoławcze.
Kompetencja kasacyjna organu odwoławczego przewidziana została natomiast w art. 138 § 2 k.p.a., zgodnie z którym może on uchylić zaskarżoną decyzję w całości i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia organowi pierwszej instancji, gdy decyzja ta została wydana z naruszeniem przepisów postępowania, a konieczny do wyjaśnienia zakres sprawy ma istotny wpływ na jej rozstrzygnięcie. Przekazując sprawę, organ ten powinien wskazać, jakie okoliczności należy wziąć pod uwagę przy ponownym rozpatrzeniu sprawy.