Polskie prawo wskazuje konkretny termin, w jakim członkowie zarządu spółki handlowej, obowiązani są zgłosić wniosek o ogłoszenie jej upadłości. Ci, którzy tego nie uczynią, podlegają odpowiedzialności karnej. Z uwagi na epidemię wirusa SARS-CoV-2, ustawodawca zdecydował się wprowadzić do obiegu prawnego przepisy łagodzące wymogi obowiązujące w tym zakresie, zawarte w tzw. tarczy antykryzysowej.
Na czym polega odpowiedzialność członków zarządu spółki handlowej za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie jej upadłości, jakie są jej zasady oraz wymiar kary, a także na czym polegają zmiany wprowadzone w tym zakresie w tzw. tarczy antykryzysowej, opisuje niniejszy artykuł.
Jaka jest podstawa prawna odpowiedzialności karnej członków zarządu spółki handlowej za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie jej upadłości?
Podstawę prawną odpowiedzialności karnej członków zarządu spółki handlowej za niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie jej upadłości stanowi art. 586 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (j.t. Dz. U. z 2020 r. poz. 1526 z późn. zm.). Zgodnie z nim – kto, będąc członkiem zarządu spółki albo likwidatorem, nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki – podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Wskazać należy, że przywołane w wyżej cytowanym przepisie „warunki uzasadniające według przepisów upadłość spółki” określone są w ustawie z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe (j.t. Dz. U. z 2020 r, poz. 1228 z późn. zm.). Ten właśnie akt prawny wskazuje również zasady oraz termin w jakim powinno nastąpić zgłoszenie wniosku o upadłość spółki handlowej.
Jaki jest termin do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki handlowej?
W myśl art. 21 ustawy Prawo upadłościowe – dłużnik jest obowiązany, nie później niż w terminie trzydziestu dni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna, w tym spółka handlowa, obowiązek taki spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami. W przypadku spółki handlowej są to członkowie zarządu oraz likwidatorzy.
Jakie są przesłanki ogłoszenia upadłości spółki handlowej?
Przesłanki prawne ogłoszenia upadłości spółki handlowej wskazane są w art. 10 oraz art. 11 ustawy Prawo upadłościowe.
Przepisy te wskazują, że upadłość ogłasza się w stosunku do dłużnika, który stał się niewypłacalny, co ma miejsce wtedy, gdy utracił on zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, przy czym istnieje domniemanie, że stan taki ma miejsce, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące.
Pamiętać jednak trzeba, że dłużnik będący osobą prawną, a więc również spółką handlową, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące. Do majątku tego nie wlicza się składników niewchodzących w skład masy upadłości.
Podkreślenia wymaga fakt, że w świetle powyższych przepisów, nie wystarcza sam fakt niedokonywania przez dłużnika płatności w terminie. Wymagane jest, aby z sytuacji finansowej dłużnika wynikał brak możliwości dokonania wymagalnych zobowiązań pieniężnych, a więc aby ułomność tego rodzaju miała charakter obiektywny, nie zaś subiektywny.
Z kolei do wskazanych powyżej zobowiązań pieniężnych, nie wlicza się zobowiązań przyszłych, w tym zobowiązań pod warunkiem zawieszającym oraz zobowiązań wobec wspólnika albo akcjonariusza z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, do których należą należności wspólników albo akcjonariuszy z tytułu pożyczki lub innej czynności prawnej o podobnych skutkach, w szczególności dostawy towaru z odroczonym terminem płatności, dokonanej na rzecz upadłego będącego spółką kapitałową w okresie pięciu lat przed ogłoszeniem upadłości, wraz z odsetkami.
Zaznaczyć należy, iż istnieje także domniemanie, że zobowiązania pieniężne dłużnika przekraczają wartość jego majątku, jeżeli zgodnie z bilansem jego zobowiązania, z wyłączeniem rezerw na zobowiązania oraz zobowiązań wobec jednostek powiązanych, przekraczają wartość jego aktywów, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.
Jaka jest strona podmiotowa przestępstwa z art. 586 Kodeksu spółek handlowych?
Przestępstwo z art. 586 Kodeksu spółek handlowych jest przestępstwem indywidualnym, albowiem jego sprawcą może być tylko członek zarządu spółki albo jej likwidator. Oznacza to, że niedopuszczalne jest rozszerzenie odpowiedzialności z tego tytułu na tych wspólników, którzy wprawdzie zarządzają spółką, jednak nie wchodzą w skład jej zarządu.
Wskazać należy, iż co do zasady odpowiedzialność karną ponoszą wszyscy członkowie za-rządu oraz każdy z nich z osobna, niezależnie od innych. Odpowiedzialność ograniczona jest oczywiści okresem pełnienia funkcji w zarządzie.
Okolicznością wyłączającą taką odpowiedzialność nie może być fakt istnienia innego zakresu obowiązków bądź też nieznajomość sytuacji finansowej spółki. Co więcej, istnieje domniemanie, że członkowie zarządu znają kondycję finansową spółki i przejawiają zainteresowanie stanem jej finansów.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w łodzi z dnia 27 stycznia 2012 r. (I ACA 462/11) „brak wiedzy członka zarządu o kondycji finansowej zarządzanego podmiotu, wynikający wyłącznie z zaniechania pozwanego, nie może prowadzić do uwolnienia go od odpowiedzialności”.
Zaistnienie przesłanek wyłączających odpowiedzialność karną zależy od indywidualnych okoliczności faktycznych danej sprawy, zaś zgodnie z ustalonym orzecznictwem należą do nich: długotrwała usprawiedliwiona niemożność pełnienia obowiązków członka zarządu spowodowana np. chorobą, czy też wprowadzenie członka zarządu w błąd co do stanu finansowo-majątkowego spółki (patrz analogicznie wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 21 grudnia 2010 r., I FSK 36/10, Legalis).
Jaka jest strona przedmiotowa przestępstwa z art. 586 Kodeksu spółek handlowych?
Przedmiotowe przestępstwo stanowi występek i jest przestępstwem umyślnym. Lekkomyślne albo wywołane nawet rażącym niedbalstwem niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości, nie stanowi podstawy odpowiedzialności karnej osoby, która się tego dopuściła.
Zgodnie z ustalonymi poglądami doktryny prawniczej karnie odpowiadać może taki członek zarządu, któremu udowodniono co najmniej zamiar ewentualny, a więc, iż mając świadomość możliwości popełnienia przestępstwa, na to się godził bądź zamiar bezpo-średni, gdy chciał on wprost zaniechać zgłoszenia spółki do upadłości, pomimo zaistnienia ku temu przesłanek.
Strona przedmiotowa przestępstwa w art. 586 Kodeksu spółek handlowych stała się przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższego.
W myśl postanowienia z dnia 25 marca 2010 r. (IV KK 315/09, OSNKW 2010/8/67) „(…) odnotować trzeba, że strona przedmiotowa czynu zabronionego z art. 586 k.s.h. polega na „niezgłoszeniu wniosku o upadłość spółki pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki”. Z realizacją tak opisanego znamienia mamy niewątpliwie do czynienia zarówno w sytuacji, gdy w ogóle nie zgłoszono wniosku o upadłość spółki, jak i wówczas, gdy uczyniono to już po upływie przewidzianego dla dokonania tej czynności terminu. Zatem zgłoszenie wniosku po ustawowo wskazanym terminie stanowi również zaniechanie działania, do którego sprawca był zobowiązany w określonym terminie. Skoro przestępstwo trwałe polega albo na wywołaniu i utrzymaniu stanu przestępnego, albo tylko na utrzymaniu takiego stanu, którego sprawca nie spowodował, to reprezentant spółki, który nie zgłasza wniosku o upadłość spółki handlowej pomimo powstania warunków uzasadniających według przepisów upadłość spółki, co najmniej utrzymuje wywołany przez inną osobę stan przestępny.
Głównym przedmiotem ochrony tego przepisu są interesy majątkowe wierzycieli spółek handlowych, wyrażające się w zachowaniu możliwości zaspokojenia ich roszczeń w postępowaniu upadłościowym Ratio legis przepisu art. 586 k.s.h. sprowadza się przeto do wzmocnienia prawnej ochrony interesów wierzycieli spółek handlowych oraz interesów wspólników tych spółek przed powodowaniem sytuacji zagrażającej ich interesom majątkowym. Niewątpliwie chodzi również o wymuszenie na sprawcy pożądanego zachowania w postaci złożenia w sądzie wniosku o ogłoszenie upadłości, co oczywiście wpisuje się w podstawową funkcję prawa upadłościowego.
Przestępstwo z art. 586 k.s.h. jest przestępstwem formalnym z zaniechania. Zgodnie z art. 6 § 1 k.k. czasem popełnienia takiego czynu zabronionego jest czas zaniechania działania, do którego sprawca był zobowiązany.
(…) stwierdzić należy, że przestępstwo z art. 586 k.s.h. jest przestępstwem trwałym. Czas popełnienia przestępstwa z art. 586 k.s.h. rozpoczyna się pierwszego dnia po upływie terminu od powstania warunków uzasadniających, według przepisów, upadłość spółki, a kończy z chwilą złożenia przez zobowiązanego wniosku o ogłoszenie upadłości spółki, ustania warunków uzasadniających upadłość spółki, bądź utraty przez sprawcę statusu osoby zobowiązanej do zgłoszenia takiego wniosku”.
Jakie są zasady odpowiedzialności karnej członka zarządu za niezgłoszenie upadłości spółki w okresie obowiązywania stanu pandemii?
W dniu 18 kwietnia 2020 r., w ramach tzw. Tarczy antykryzysowej 2.0, weszła w życie ustawa z dnia 16 kwietnia 2020 roku, o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. z 2020 r. poz. 695).
Na jej mocy w ustawie z dnia 2 marca 2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem covid-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2021 r., poz. 2095), dodano art. 15zzra, zgodnie z którym:
„1. Jeżeli podstawa do ogłoszenia upadłości dłużnika powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu covid-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu covid-19, bieg terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, o którym mowa w art. 21 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega przerwaniu. Po tym okresie termin ten biegnie na nowo. Jeżeli stan niewypłacalności powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu covid-19 domniemywa się, że zaistniał z powodu COVID-19.
2. Jeżeli termin na zgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości ustalany jest z uwzględnieniem postanowień ust. 1 i wniosek o ogłoszenie upadłości zostanie złożony przez dłużnika w tym terminie, a brak jest wcześniejszego wniosku o ogłoszenie upadłości, określone przepisami ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe terminy, dla których obliczania znaczenie ma dzień zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości wydłuża się o liczbę dni pomiędzy dniem zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, a ostatnim dniem, w którym wniosek ten winien być złożony stosownie do art. 21 ust. 1, lub odpowiednio art. 21 ust. 2a, ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe, bez uwzględniania postanowień ust. 1 niniejszego artykułu.”.
Jakie są skutki prawne wprowadzonych zmian?
Ustawa o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 wprowadziła znaczące zmiany w zakresie podstawy odpowiedzialności członków zarządu spółek handlowych z tytułu niezłożenia w wyznaczonym terminie wniosku o upadłość.
Data przerwania biegu terminu przedawnienia
Dla dokonania oceny skutków prawnych zmian wprowadzonych przez ustawę o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2, konieczne jest ustalenie daty, w której w Polsce został wprowadzony stan epidemii.
Wskazać należy, iż stan zagrożenia epidemicznego w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2 został wprowadzony na terenie naszego kraju od 14 marca 2020 r., zaś sam stan epidemii obowiązuje od 20 marca 2020 r.
Wobec powyższego, analizując zapis art. 15zzra ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem covid–19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, stwierdzić trzeba, że bieg terminu do złożenia wniosku o upadłość nie rozpoczął się, a rozpoczęty uległ przerwaniu z dniem 14 marca 2020 r., a więc w dniu wprowadzenia na terenie Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego Zawarty w art. 21 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe trzydziestodniowy termin do wypełnienia tego obowiązku przez członków zarządu spółki handlowej będzie biegł na nowo dopiero po odwołaniu wskazanych powyżej stanów – kiedy się to stanie, w sposób oczywisty stanowi wielką niewiadomą.
Sytuacja prawna spółek w odniesieniu do okresu przed dniem 14 marca 2020 roku
Treść cytowanych powyżej przepisów przesądza, że jeżeli dana spółka znajdowała się w złej kondycji finansowej jeszcze przed dniem 14 marca 2020 r. i w tej dacie spełnione były wszystkie przesłanki prawne do ogłoszenia jej upadłości, wówczas w sposób oczywisty zapis art. 15zzra nie będzie miał do nich zastosowania, a tym samym bieg terminu z art. 21 ust. 1 ustawy Prawo upadłościowe nie ulegnie przerwaniu. Gdy więc na spółce handlowej ciążyły wymagalne zobowiązania pieniężne jeszcze przed tą datą, wówczas w stosunku do członków zarządu może dojść do uznania, że stan niewypłacalności powstał przed wprowadzeniem stanu zagrożenia epidemicznego, lub też, iż stan niewypłacalności był spowodowany okolicznościami innymi niż covid-19. Oznacza to, że w takim przypadku członkowie zarządu takiego podmiotu, będą ponosić pełną odpowiedzialność karną z tytułu niezłożenia we właściwym terminie wniosku o jego upadłość.
Wprowadzenie nowego domniemania prawnego
Zgodnie z art. 15zzra ust. 1 zd. 3 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem covid-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych – jeżeli stan niewypłacalności powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu covid-19 domniemywa się, że zaistniał z powodu COVID-19. Tym samym, ustawodawca wprowadził do obiegu prawnego nowe domniemanie prawne, z wszystkim tego konsekwencjami prawo-procesowymi.
Oznacza to, że w przypadku sporu, ciężar udowodnienia istnienia związku przyczynowego między covid-19 i stanem niewypłacalności spółki powstałym w okresie stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii będzie spoczywał w całości na osobie zaprzeczającej istnieniu takiego związku.
Podkreślić trzeba, iż wprowadzone przez ustawodawcę rozwiązanie prawne oznacza, iż na wierzycieli oraz organy ścigania karnego został włożony obowiązek udowodnienia, iż stan niewypłacalności spółki handlowej, jako dłużnika nie powstał „w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu covid-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu COVID-19”. Tym samym, de facto nastąpiło odwrócenie ciężaru dowodu, stanowiące daleko idące poprawienie sytuacji prawnej dłużników, którzy popadli w kłopoty finansowe.
Oczywiście, opisane powyżej domniemanie, jak każde domniemanie prawne ma charakter wzruszalny i jako takie może zostać obalone w toku postępowania sądowego przez przedstawienie odpowiednich środków dowodowych. Pamiętać bowiem trzeba, że celem przedmiotowych przepisów jest zapewnienie ochrony przedsiębiorców wskutek szczególnej sytuacji epidemiologicznej, w związku z czym nie mogą one być wykorzystywane przez nieuczciwie postępujących przedsiębiorców i członków ich zarządów do wyeliminowania możliwości ponoszenia przez nich odpowiedzialności karnej oraz narażania ich wierzycieli na sparaliżowanie prób zaspokojenia ich słusznych należności.