Instytucja niegodności dziedziczenia jest uregulowana w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Jej założeniem jest wyeliminowanie przypadków, w których osoba podejmująca czynności przeciwko spadkodawcy lub sporządzonemu przez niego testamentowi zostałaby po nim spadkobiercom.
Jan Kowalski zamordował swojego ojca Marka Kowalskiego. Dziedziczenia mordercy po swojej ofierze nie można pogodzić z zasadami etyki i moralności.
Niegodność dziedziczenia skutkuje powstaniem niezdolności do dziedziczenia o charakterze względnym. Niezdolność ta oznacza, że dany podmiot nie może być spadkobiercą jedynie po określonej osobie.
Za niegodnego może być uznany spadkobierca ustawowy, spadkobierca testamentowy, a także zapisobierca (art. 972 k.c.).
Zgodnie z Kodeksem cywilnym spadkobierca zostaje uznany za niegodnego na skutek wydania przez sąd orzeczenia o charakterze konstytutywnym. Niegodność dziedziczenia nie powstaje ex lege, po spełnieniu przez podmiot, który potencjalnie należy do kręgu spadkobierców przesłanek niegodności.
Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego (art. 928 § 1 i 929 k.c.) sąd rozpoznaje w procesie. W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku wydanie postanowienia wstępnego jest niedopuszczalne (Uchwała SN z dnia 26 lutego 1968 r., III CZP 101/67).
Żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego ma charakter roszczenia majątkowego (Postanowienie SN z dnia 7 października 1966 r., I CZ 105/66).
Uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes (art. 929 k.c.). Ustawodawca nie określił bliżej o jaki interes chodzi. Dlatego też przyjmuje się, iż może to być zarówno interes prawny, jak i majątkowy. Z powództwem tym może wystąpić także prokurator (art. 7 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U. z 1965, Nr 43, poz. 296 z późn. zm.). Z żądaniem takim uprawniona osoba może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedziała się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem lat trzech od otwarcia spadku (art. 929 k.c.).
Z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego (art. 929 k.c.) może wystąpić osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych, nawet jeżeli nie dziedziczyłaby (Wyrok SN z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1871/00).
Skutkiem uznania spadkobiercy za niegodnego jest wyłączenie go od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 k.c.).
W takim przypadku, jeżeli ma miejsce dziedziczenie ustawowe za spadkobiercę niegodnego wejdą spadkobiercy powołani do spadku w dalszej kolejności. Natomiast przy dziedziczeniu testamentowym możliwe są następujące sytuacje:
- spadek może przypaść spadkobiercy podstawionemu. (art. 963 k.c.);
- w przypadku, gdy jest kilku spadkobierców – udział spadkowy spadkobiercy niegodnego mogą otrzymać pozostali spadkobiercy w drodze przyrostu (art. 965 k.c.);
- może nastąpić dziedziczenie na podstawie ustawy.
Jeżeli chodzi natomiast o zapisobiercę, który został uznany za niegodnego to traktuje się go tak, jakby nigdy nie przysługiwało mu roszczenie o wykonanie zapisu.
Ustawodawca w art. 928 § 1 k.c. expressis verbis wymienił przyczyny niegodności. Wyliczenie to ma charakter wyczerpujący. W związku z tym niemożliwe jest uznanie spadkobiercy za niegodnego na podstawie innych przyczyn niż te, które zostały określone w ustawie. Przyczyny te są następujące:
- dopuszczenie się przez spadkobiercę umyślnego ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy – należy zwrócić uwagę na fakt, iż ta przyczyna niegodności została uregulowana odmiennie niż podstawa wydziedziczenia z art. 1008 pkt 2 k.c.; wskazany artykuł stanowi, iż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli dopuścili się oni względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; podstawą niegodności może być nie tylko popełnienie przestępstwa, ale także usiłowanie jego popełnienia oraz podżeganie lub pomocnictwo;
- nakłonienie przez spadkobiercę spadkodawcy podstępem lub groźbą do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodzenie mu w dokonaniu jednej z tych czynności – istotnym jest fakt, iż spadkodawca nie może aż do momentu swojej śmierci dokonać rozrządzeń testamentowych zgodnych ze swoją rzeczywistą wolą, z powodu pozostawania w błędzie lub w stanie obawy;
- umyślne ukrycie lub zniszczenie przez spadkobiercę testamentu spadkodawcy, podrobienie lub przerobienie jego testamentu albo świadome skorzystanie z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego – ukrycie lub zniszczenie testamentu albo podrobienie lub przerobienie jego treści może nastąpić przed otwarciem spadku, jak i po jego otwarciu, natomiast pozostałe działania mogą być dokonane jedynie po otwarciu spadku.
Spadkobierca, który umyślnie ukrył testament spadkodawcy (art. 928 § 1 pkt 3 k.c.), może być uznany za niegodnego, jeśli jest spadkobiercą dziedziczącym po tym spadkodawcy, który sporządził testament (Uchwała SN z dnia 11 lipca 1973 r., III CZP 38/73).
Spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, jeżeli spadkodawca mu przebaczył (art. 930 § 1 k.c.). Orzeczenie: Gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy po wydziedziczeniu go w testamencie, wydziedziczenie to jest bezskuteczne bez względu na formę, w jakiej przebaczenie nastąpiło (Uchwała SN z dnia 14 czerwca 1971 r., III CZP 24/71).
Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 930 § 2 k.c.).
Przebaczenie może być dokonane w dowolnej formie.