Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy (Dz. U. Nr 24, poz. 141 z późn. zm.) przewiduje także inne niż umowa o pracę sposoby nawiązania stosunku pracy. Mają one zastosowanie w przypadku, gdy rodzaj lub charakter pracy albo zatrudnienia uzasadniania inny sposób powstania oraz ustania stosunku pracy. Należą do nich:
- powołanie;
- wybór;
- mianowanie;
- spółdzielcza umowa o pracę.
Powołanie
Nawiązanie stosunku pracy na podstawie powołania następuje w przypadkach określonych w odrębnych przepisach (art. 68 § 1 k.p.).
Ustawodawca dopuszcza możliwość poprzedzenia powołania konkursem, nawet wówczas, gdy przepisy szczególne nie przewidują wymogu wyłonienia kandydata na stanowisko wyłącznie w wyniku konkursu.
Powołanie wywiera podwójny skutek: po pierwsze powierza określone funkcje, a po drugie nawiązuje stosunek pracy.
Do powołania potrzebna jest uprzednia zgoda pracownika.
Stosunek pracy na podstawie powołania nawiązuje się w terminie określonym w powołaniu, a jeżeli termin ten nie został określony – w dniu doręczenia powołania, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Jeżeli pracownik powołany w wyniku konkursu pozostaje w stosunku pracy z innym pracodawcą i obowiązuje go trzymiesięczny okres wypowiedzenia, może on rozwiązać ten stosunek za jednomiesięcznym wypowiedzeniem. Rozwiązanie stosunku pracy w tym trybie pociąga za sobą skutki, jakie przepisy prawa pracy wiążą z rozwiązaniem umowy o pracę przez pracodawcę za wypowiedzeniem.
Jeżeli przepisy kodeksu pracy nie stanowią inaczej do stosunku pracy nawiązanego na podstawie powołania stosuje się przepisy dotyczące umowy o pracę na czas nieokreślony, z wyłączeniem jednak przepisów, które dotyczą trybu postępowania przy rozwiązywaniu umów o pracę, a także rozpatrywania sporów ze stosunku pracy w części dotyczącej orzekania o bezskuteczności wypowiedzeń oraz o przywracaniu do pracy.
Wybór
Nawiązanie stosunku pracy na podstawie wyboru następuje, jeżeli z wyboru wynika obowiązek wykonywania pracy w charakterze pracownika (art. 73 § 1 k.p.). Do nawiązania omawianego stosunku pracy potrzebna jest uprzednia zgoda pracownika.
Pracownik pozostający w związku z wyborem na urlopie bezpłatnym ma prawo powrotu do pracy u pracodawcy, który zatrudniał go w chwili wyboru, na stanowisko równorzędne pod względem wynagrodzenia z poprzednio zajmowanym. Uprawnienie to wygasa, jeżeli pracownik nie zgłosi swojego powrotu do pracy w terminie siedmiu dni od rozwiązania stosunku pracy z wyboru. Niedotrzymanie tego warunku powoduje wygaśnięcie stosunku pracy, chyba że nastąpiło z przyczyn niezależnych od pracownika.
Do stosunku pracy nawiązanego na podstawie wyboru stosuje się przepisy, którym podlega umowa o pracę. Jednakże w przypadku, gdy stosunek ten regulują przepisy szczególne, to przepisy dotyczące umowy o pracę stosuje się jedynie w zakresie nieuregulowanym przepisami szczególnymi (art. 5 k.p.)
Mianowanie
Stosunek pracy nawiązuje się na podstawie mianowania w przypadkach określonych w odrębnych przepisach (art. 76 k.p.).
Mianowanie jest aktem jednostronnym wymagającym jednak uprzedniej zgody pracownika. Na podstawie mianowania nawiązuje się stosunek pracy m.in. w sądownictwie, prokuraturze, w szkolnictwie wyższym.
Są to np. obywatelstwo polskie, pełna zdolność do czynności prawnych, ukończone 18 lat, korzystanie z pełni praw publicznych, posiadanie odpowiedniego wykształcenia, nieskazitelny charakter.
Spółdzielcza umowa o pracę
Przez spółdzielczą umowę o pracę nawiązuje się stosunek pracy między spółdzielnią a jej członkiem. Ten stosunek pracy regulowany jest ustawą z dnia 16 września 1982 r. prawo spółdzielcze (Dz. U. z 1982, Nr 30, poz. 210 z późn. zm.), a w zakresie nieuregulowanym odmiennie tą ustawą stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu pracy.
Prawo spółdzielcze reguluje w sposób odmienny m.in. wypowiadanie, tryb i podstawy rozwiązania spółdzielczej umowy o pracę, warunki pracy i płacy.