Dzierżawę nieruchomości rolnej reguluje zarówno ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.), jak i ustawa z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. Nr 64, poz. 592 z późn. zm.).
Przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają następujące szczególne uregulowania, które odnoszą się wyłącznie do dzierżawy nieruchomości rolnej. Po pierwsze, w braku odmiennej umowy dzierżawę gruntu rolnego można wypowiedzieć na jeden rok naprzód na koniec roku dzierżawnego (art. 704 k.c.). Po wtóre, jeżeli przy zakończeniu dzierżawy dzierżawca gruntu rolnego pozostawia zgodnie ze swym obowiązkiem zasiewy, może on żądać zwrotu poczynionych na te zasiewy nakładów o tyle, o ile wbrew wymaganiom prawidłowej gospodarki nie otrzymał odpowiednich zasiewów przy rozpoczęciu dzierżawy (art. 706 k.c.).
Dzierżawcy nieruchomości rolnej ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego przyznaje ustawowe prawo pierwokupu.
Zgodnie z art. 3 ust. 1 UstrójRU w przypadku sprzedaży nieruchomości rolnej przez osobę fizyczną lub osobę prawną inną niż Agencja Nieruchomości Rolnych, prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy jej dzierżawcy, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki:
- umowa dzierżawy została zawarta w formie pisemnej i ma datę pewną oraz była wykonywana co najmniej 3 lata, licząc od tej daty;
- nabywana nieruchomość wchodzi w skład gospodarstwa rodzinnego dzierżawcy lub jest dzierżawiona przez spółdzielnie produkcji rolnej.
Należy podkreślić, iż dzierżawcy nie przysługuje jednak prawo pierwokupu w następujących przypadkach:
- gdy nabywcą nieruchomości rolnej jest osoba bliska zbywcy w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami;
- gdy sprzedaż dotyczy nieruchomości rolnej stanowiącej wkład gruntowy członka spółdzielni produkcji rolnej na rzecz innego członka tej spółdzielni;
- gdy nabywcą nieruchomości rolnej jest spółdzielnia produkcji rolnej – w przypadku sprzedaży przez jej członka nieruchomości rolnej stanowiącej wkład gruntowy w tej spółdzielni;
- gdy nabywcą nieruchomości rolnej jest jednostka samorządu terytorialnego.
O treści umowy sprzedaży nieruchomości rolnej przez osobę fizyczną lub osobę prawną inną niż Agencja Nieruchomości Rolnych należy zawiadomić dzierżawcę tej nieruchomości, jeżeli umowa dzierżawy trwała co najmniej 3 lata od dnia jej zawarcia. W przypadku, gdy dzierżawcy przysługuje ustawowe prawo pierwokupu zawiadomienie to wywołuje skutki określone w przepisach Kodeksu cywilnego dotyczących prawa pierwokupu. W związku z powyższym należy zawrzeć warunkową umowę sprzedaży. W przypadku, gdy dzierżawcy przysługuje prawo pierwokupu może je wykonać w ciągu miesiąca od otrzymania zawiadomienia składając odpowiednie oświadczenie (art. 598 § 2 k.c.).
W przypadku jednak braku uprawnionego do pierwokupu nieruchomości rolnej, albo niewykonania przez niego tego prawa, prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Agencji Nieruchomości Rolnych działającej na rzecz Skarbu Państwa, gdy przedmiotem sprzedaży jest nieruchomość rolna o powierzchni nie mniejszej niż 5 ha. W przypadku takim prawo pierwokupu nie przysługuje, jeżeli w wyniku nabycia nieruchomości rolnej następuje powiększenie gospodarstwa rodzinnego, jednak do powierzchni nie większej niż 300 ha użytków rolnych, a nabywana nieruchomość rolna położona jest w gminie, w której ma miejsce zamieszkania nabywca, lub w gminie sąsiedniej graniczącej z tą gminą.
Jeżeli cena sprzedawanej nieruchomości rażąco odbiega od jej wartości rynkowej, wykonujący prawo pierwokupu może, w terminie 14 dni od dnia złożenia oświadczenia o wykonaniu prawa pierwokupu, wystąpić do sądu o ustalenie ceny tej nieruchomości. Sąd ustala wówczas cenę nieruchomości przy zastosowaniu sposobów jej ustalania przewidzianych w przepisach o gospodarce nieruchomościami.
Bezwarunkowa umowa sprzedaży nieruchomości rolnej pozbawiająca możliwości skorzystania z ustawowego prawa pierwokupu przez dzierżawcę lub Agencję Nieruchomości Rolnych jest bezwzględnie nieważna (art. 9 ust. 1 UstrójRU).
Z powództwem o stwierdzenie nieważności czynności prawnej z przyczyn wskazanych w przepisach prawa oprócz osób mających w tym interes prawny może wystąpić także Agencja Nieruchomości Rolnych.