Dziedziczenie gospodarstwa rolnego reguluje ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.). Przepisy dotyczące dziedziczenia wskazanych gospodarstw zmieniały się kilkukrotnie od czasu wejścia w życie Kodeksu cywilnego. Ponadto zgodnie z orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego (sygn. akt P 4/99) do wszystkich spadków otwartych po dniu 14 lutym 2001 r. stosuje się przepisy ogólne dotyczące dziedziczenia. Orzeczenie to zniosło wszelkie restrykcje w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Restrykcje te dotyczą jednakże spadków otwartych przed wskazaną datą.
Jak już wyżej wskazano przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych zmieniały się kilkukrotnie od 1964 r. W związku z tym artykuł ten będzie ograniczał się do wskazania zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych na podstawie spadków otwartych w latach 1991 – 2001.
Zgodnie z art. 553 k.c. za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Brak któregokolwiek ze składników gospodarstwa rolnego (na przykład inwentarza żywego, narzędzi, budynków itp.), wymienionych w art. 553 kodeksu cywilnego, nie świadczy o tym, że pozostałe składniki (na przykład grunty) nie stanowią gospodarstwa rolnego (Wyrok NSA w Warszawie z dnia 20 września 1991 r., II SA 669/91).
Należy jednakże podkreślić, iż nie w każdym przypadku, w którym dziedziczone grunty miały charakter rolny obowiązywały szczególne zasady dziedziczenia. Spadek był dziedziczony na zasadach ogólnych, np. w sytuacji, gdy działka o charakterze rolnym nigdy nie była wykorzystywana w tym charakterze, a spadkodawca nie był rolnikiem.
Szczególne zasady dziedziczenia mają zastosowanie jedynie do gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha.
Natomiast pozostałe składniki, które wchodziły w skład majątku spadkodawcy podlegały ogólnym zasadom dziedziczenia.
Gospodarstwa rolne dziedziczone były przez spadkobierców, którzy spełniali warunki określone w przepisach Kodeksu cywilnego. Oprócz spełnienia tych wymogów osoby te musiały należeć ponadto do kręgu spadkobierców ustawowych zgodnie z ogólnymi zasadmi dziedziczenia.
Spadkobiercy dziedziczyli z ustawy gospodarstwo rolne, jeżeli w chwili otwarcia spadku:
- stale pracowali bezpośrednio przy produkcji rolnej albo
- mieli przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo
- byli małoletni bądź też pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół, albo
- byli trwale niezdolni do pracy.
Należy wyraźnie podkreślić, iż konieczne było wypełnianie, któregoś z tych wymogów w dacie śmierci spadkodawcy.
Wnuki spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadały warunkom wskazanym w pkt 1 i 2, dziedziczyły gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogli gospodarstwa dziedziczyć ze względu na to, iż tym warunkom nie odpowiadali. Miało to także odpowiednie zastosowanie do dalszych zstępnych.
Ponadto rodzeństwo spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadało warunkom określonym w pkt 1 i 2, dziedziczyło gospodarstwo rolne także wtedy, gdy zstępni spadkodawcy nie mogli gospodarstwa dziedziczyć ze względu na to, iż tym warunkom nie odpowiadali.
Dzieci rodzeństwa spadkodawcy, które w chwili otwarcia spadku odpowiadały warunkom przewidzianym w pkt 1 i 2, dziedziczyły gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich ojciec lub matka nie mogli gospodarstwa dziedziczyć ze względu na to, iż tym warunkom nie odpowiadali. Miało to także odpowiednie zastosowanie do dalszych zstępnych.
W przypadku, gdy ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiadał warunkom określonym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia były wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczyli spadkobiercy na zasadach ogólnych.