Instytucję czynnego żalu przewiduje ustawa z dnia 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (t.j. Dz. U. z 2007 r., nr 111, poz. 765 z późn. zm.). Zgodnie z przepisem art. 16 § 1 wskazanej ustawy nie podlega karze za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe sprawca, który po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ powołany do ścigania, ujawniając istotne okoliczności tego czynu, w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu.
Instytucja czynnego żalu pozwala na uniknięcie odpowiedzialności karno-skarbowej w związku z popełnieniem czynu zabronionego.
Aby móc skorzystać z instytucji czynnego żalu konieczne jest spełnienie pięciu przesłanek:
- popełnienie wykroczenia lub przestępstwa skarbowego – nie można skorzystać z instytucji czynnego żalu przed popełnieniem czynu;
- zawiadomienie organu ścigania o popełnieniu czynu zabronionego – należy podkreślić, iż przepisy prawa nie wymagają, aby organem tym był właściwy organ skarbowy; zawiadomienie może być dokonane zarówno w formie pisemnej, jak i ustnej do protokołu;
- zawiadomienie powinno zawierać istotne okoliczności zgłaszanego czynu, w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu;
- złożenie zawiadomienie przed wykryciem popełnionego czynu przez organy ścigania;
- obowiązek uiszczenia w całości kwoty niezapłaconego podatku lub podatku nienależnie odzyskanego wraz z odsetkami – z instytucji czynnego żalu można skorzystać tylko wtedy, gdy w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego uiszczono w całości wymagalną należność publicznoprawną uszczuploną popełnionym czynem zabronionym; jeżeli czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu tej należności, a orzeczenie przepadku przedmiotów jest obowiązkowe, sprawca powinien złożyć te przedmioty, natomiast w razie niemożności ich złożenia – uiścić ich równowartość pieniężną; nie nakłada się obowiązku uiszczenia ich równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione; jeżeli złożone przedmioty podlegające przepadkowi mogą ulec szybkiemu zniszczeniu lub zepsuciu, ich przechowywanie byłoby połączone z niewspółmiernymi kosztami lub nadmiernymi trudnościami albo powodowałoby znaczne obniżenie ich wartości, organ postępowania przygotowawczego nakłada na sprawcę obowiązek uiszczenia ich równowartości pieniężnej, chyba że przepadek dotyczy przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione.
Zawiadomienie jest bezskuteczne, jeżeli zostało złożone:
- w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego;
- po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.
Ponadto z instytucji czynnego żalu nie może skorzystać sprawca, który:
- kierował wykonaniem ujawnionego czynu zabronionego;
- wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, polecił jej wykonanie ujawnionego czynu zabronionego;
- zorganizował grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierował, chyba że zawiadomienia o popełnieniu czynu zabronionego, dokonał ze wszystkimi członkami grupy lub związku;
- nakłaniał inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.
W przypadku składania korekty deklaracji podatkowej nie ma potrzeby korzystania z instytucji czynnego żalu.
Zgodnie bowiem z przepisem art. 16a k.k.s. nie podlega karze za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe, kto złożył prawnie skuteczną, w rozumieniu przepisów ustawy – Ordynacja podatkowa lub ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (Dz. U. z 2004 r. Nr 8, poz. 65, z późn. zm.), korektę deklaracji podatkowej wraz z uzasadnieniem przyczyny korekty i w całości uiścił, niezwłocznie lub w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ, należność publicznoprawną uszczuploną lub narażoną na uszczuplenie.