Na czym polega unieważnienie małżeństwa?

29.10.2021

Związek małżeński może ustać nie tylko poprzez rozwód czy śmierć jednej z jego stron ale także w drodze jego unieważnienia, które pełni bardzo specyficzną rolę w systemie prawa rodzinnego.

Polskie ustawodawstwo, analogicznie do większości państw świata, zawiera liczne zakazy w zakresie zawierania związków małżeńskich, jeżeli zachodzą ściśle określone okoliczności, które uniemożliwiają ich prawidłowe zawieranie oraz funkcjonowanie. W takim wypadku, jeśli w chwili zawierania małżeństwa zaistnieją one w całej pełni, jest ono nieważne bądź zostanie unieważnione przez sąd.

Na czym polega unieważnienie małżeństwa? Jakie są przesłanki unieważnienia małżeństwa? Jak wygląda procedura unieważnienia? Na te pytania odpowiada niniejszy artykuł.

Przesłanki unieważnienia małżeństwa

Małżeństwo może zostać unieważnione tylko i wyłącznie z przyczyn, które są enumeratywnie wskazane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, co wynika wprost z jego art. 17, zgodnie z którym - małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn przewidzianych w przepisach kodeksu. Dodać trzeba, iż wszystkie one muszą istnieć w chwili zawierania związku małżeńskiego.

Przyczyny uzasadniające orzeczenie unieważnienia zawartego mariażu pogrupować można w trzy oddzielne kategorie, a mianowicie:

1) przeszkody małżeńskie, które wskazane są w art. 10 – 15 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,

2) wady oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenia składanego w warunkach tzw. ślubu konkordatowego, kiedy to strony w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa (art. 15 (1) Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),

3) przeszkody dotyczące pełnomocnictwa (art. 16 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Jakie są przeszkody małżeńskie?

Przeszkoda wieku

Pierwszą z przeszkód uniemożliwiających prawidłowe zawarcie związku małżeńskiego jest przeszkoda wieku, usankcjonowana w art. 10 krio, w myśl którego - nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu.

Od tej zasady istnieje jednakże wyjątek, a mianowicie, z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.

Oczywiście, przy ocenie czy zachodzą okoliczności umożliwiające, pomimo istnienia przeszkody wieku, zawarcie małżeństwa, należy brać pod uwagę całokształt zachodzących w sprawie, istotnych okoliczności. Dobro rodziny w dużej mierze sprowadza się do jej prawidłowego i efektywnego funkcjonowania, przy czym duże znaczenie będzie miała sytuacja osobista każdego z ewentualnych małżonków, stopień ich dojrzałości oraz wzajemny do siebie stosunek, które niewątpliwie będą wpływać na spójność i trwałość stadła. Z kolei, na gruncie orzecznictwa oraz doktryny prawniczej przyjęte zostało, że za ważne powody uznać należy np. ciąża lub urodzenie się dziecka stron zamierzonego małżeństwa, czy też istniejący między nimi trwały związek faktyczny.

Unieważnienia małżeństwa zawartego przez osoby niespełniające wyznaczonego przez ustawodawcę kryterium wieku lub bez uzyskania zezwolenia sądu w tym zakresie, może żądać każdy z małżonków.

Podkreślenia wymaga fakt, iż pomimo zaistnienia omawianej przeszkody, unieważnienie małżeństwa nie jest możliwe, jeżeli małżonek przed wytoczeniem powództwa w tym przedmiocie osiągnął wymagany wiek. Nie może też żądać unieważnienia małżeństwa mąż, jeżeli jego żona zaszła w ciążę.

Przeszkoda ubezwłasnowolnienia

Kolejną z przeszkód małżeńskich jest przeszkoda ubezwłasnowolnienia, uregulowana w art. 11 krio, zgodnie z którym - nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie, a więc nie posiadająca ani zdolności prawnej, ani zdolności do czynności prawnych.

Ma ona charakter bezwzględny, albowiem sąd w tym przypadku, z żadnych przyczyn, nie może zezwolić na zawarcie małżeństwa, zaś jego unieważnienia może żądać każdy z małżonków.

Nie zachodzi natomiast podstawa do unieważnienia małżeństwa, jeśli ubezwłasnowolnienie zostało uchylone do dnia wydania wyroku w takiej sprawie, a tym samym dochodzi do tzw. konwalidacji małżeństwa.

Jeśli chodzi o przyczyny ubezwłasnowolnienia całkowitego, to wymienione one są w art. 13 § 1 i art. 16 § 1 Kodeksu cywilnego i stanowią je: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy lub też innego rodzaju zaburzenia psychiczne, a w szczególności pijaństwo lub narkomania.

Wskazać trzeba, że ubezwłasnowolnienie całkowite podlega uchyleniu przez sąd – także z urzędu – gdy ustaną przyczyny, dla których je orzeczono (art. 559 § 1 k.p.c.), poza tym sąd może w razie poprawy stanu psychicznego ubezwłasnowolnionego zmienić ubezwłasnowolnienie całkowite na częściowe (art. 559 § 2 k.p.c.), co również powoduje upadek przeszkody ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Przeszkoda choroby psychicznej 

Kolejną, unormowaną w art. 12 krio przeszkodą małżeńską, jest przeszkoda choroby psychicznej, albowiem nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym.

Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli nie została ona ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa.

Również i w tym przypadku unieważnienia małżeństwa może żądać każdy z małżonków, jednakże nie jest to dopuszczalne jeżeli choroba ustała do dnia wydania wyroku w takiej sprawie, a więc małżeństwo takie podlega konwalidacji.

W tym miejscu warto przywołać dwa wyroki Sądu Najwyższego:

1) z dnia 13 marca 1974 r. (II CR 42/74, OSNCP 1975, nr 1, poz. 14), zgodnie z którym „w przepisie art. 12 krio wskazano tylko chorobę psychiczną albo niedorozwój umysłowy, a nie inne zaburzenia psychiczne”,

2) z dnia 18 lipca 1967 r. (I CR 43/67, OSN 1968, nr 2, poz. 28), w myśl którego „dla oceny, czy w momencie zawarcia małżeństwa osoba wstępująca w związek małżeński jest dotknięta chorobą psychiczną w rozumieniu art. 12 § 1 k.r.o. istotny jest stan zdrowia psychicznego tej osoby, a nie stan przejściowej świadomości – remisja (lucida intervalla)”.

Przeszkoda bigamii 

Jest ona wskazana w art. 13 krio, który stanowi, że nie może zawrzeć małżeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim. W tym przypadku, unieważnienia małżeństwa z takiego powodu może żądać nie tylko każdy z małżonków, ale w ogóle każdy, kto ma w tym interes prawny.

Jednakże, nie można unieważnić małżeństwa z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim, jeżeli zostało ono unieważnione lub już ustało, chyba że to ostatnie nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła ponowne małżeństwo pozostając w poprzednio zawartym związku małżeńskim.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 4 czerwca 1971 r. (II CR 138/71, OSNC 1972/3/52) „Małżeństwo może być unieważnione tylko z tych powodów, z którymi przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego łączą rygor nieważności. Małżeństwo może być unieważnione z powodu bigamii tylko wówczas, gdy zostanie ustalone, że któryś z małżonków pozostawał już w ważnym związku małżeńskim. Okoliczność ta zatem musi być udowodniona zgodnie z wymaganymi przez obowiązujące prawo zasadami. W ten tylko sposób można zapobiec ewentualnemu bezpodstawnemu wykorzystaniu instytucji unieważnienia małżeństwa jako środka prowadzącego do ustania małżeństwa z obejściem obowiązujących przepisów prawa, w szczególności przepisów o rozwodzie.

Poza tą przesłanką stanowiącą o dwużeństwie powinna być także udowodniona okoliczność, czy poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione (art. 13 § 3 k.r.o.). Gdyby się bowiem okazało, że poprzednie małżeństwo ustało lub zostało unieważnione, to wówczas niedopuszczalne byłoby unieważnienie małżeństwa z powodu bigamii”.

Przeszkoda pokrewieństwa oraz przeszkoda powinowactwa 

Te dwie przesłanki do unieważnienia związku małżeńskiego zawarte są w art. 14 krio, który stanowi, że nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej.

Unieważnienia małżeństwa z powodu pokrewieństwa między małżonkami może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny, natomiast z przyczyny powinowactwa – tylko każdy z małżonków.

Podkreślić trzeba, że przeszkoda pokrewieństwa jest bardzo rygorystyczna i nie dopuszcza absolutnie żadnych wyjątków ani też dyspens. Małżeństwo kazirodcze nie może zostać również konwalidowane. Podlega ono również penalizacji, zgodnie bowiem z art. 201 Kodeksu karnego – kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

Nieco inaczej jest w przypadku powinowactwa, albowiem ustawodawca dopuszcza tu możliwość dyspensy, gdyż z ważnych powodów, sąd może zezwolić na zawarcie małżeństwa pomiędzy osobami powinowatymi.

Przypomnieć należy, iż zgodnie z art. 61(7) krio - krewnymi w linii prostej są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Krewnymi w linii bocznej są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, a nie są krewnymi w linii prostej, zaś stopień pokrewieństwa określa się według liczby urodzeń, wskutek których powstało pokrewieństwo. W myśl art. 61(8) krio - z małżeństwa wynika powinowactwo między małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka. Trwa ono mimo ustania małżeństwa, zaś linię i stopień powinowactwa określa się według linii i stopnia pokrewieństwa.

Przeszkoda przysposobienia 

Ostatnia z przeszkód małżeńskich unormowana jest w art. 15 krio, który stanowi, że nie mogą zawrzeć ze sobą małżeństwa przysposabiający i przysposobiony.

Unieważnienia małżeństwa z tego powodu może żądać każdy z małżonków, jednakże nie jest to dopuszczalne, jeżeli stosunek ten ustał.

Przeszkoda przysposobienia nie dopuszcza zastosowania dyspensy, a więc sąd nie może wydać zgody na zawarcie takiego związku małżeńskiego. Małżeństwo pomiędzy przysposabiającym a przysposobionym może być jednak konwalidowane, albowiem nie można go unieważnić, jeżeli stosunek ten ustał, co następuje wskutek jego rozwiązania, w trybie art. 125 krio.

Co to są wady oświadczenia woli?

Przesłanką uzasadniającą unieważnienie związku małżeńskiego są wady dotykające złożonych przez małżonków oświadczeń woli, co przewiduje art. 15(1) krio, w myśl którego - małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński lub oświadczenie składane w warunkach tzw. ślubu konkordatowego, kiedy to strony w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa zostało złożone:

1) przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,

2) pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,

3) pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.

Unieważnienia małżeństwa z powodu zaistnienia w/w okoliczności może żądać jedynie małżonek, który złożył oświadczenie dotknięte wadą.

Nie można natomiast żądać unieważnienia małżeństwa po upływie sześciu miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, od wykrycia błędu lub ustania obawy wywołanej groźbą – a w każdym wypadku po upływie lat trzech od zawarcia małżeństwa.

Przeszkody dotyczące pełnomocnictwa

Polskie prawo przewiduje również możliwość unieważnienia małżeństwa zawartego przez pełnomocnika, a więc w trybie art. 6 krio, który stanowi, że z ważnych powodów sąd może zezwolić, żeby oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone przez pełnomocnika, przy czym pełnomocnictwo udzielone w tym celu powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą małżeństwo ma być zawarte.

Zgodnie z art. 16 krio - w razie zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika mocodawca może żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli brak było zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński przez pełnomocnika albo jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane. Jednakże nie można z tego powodu żądać unieważnienia małżeństwa, jeżeli małżonkowie podjęli wspólne pożycie, co ma na celu ochronę osoby mocodawcy.

Proceduralne aspekty unieważnienia małżeństwa

Co do zasady, nie można unieważnić małżeństwa po jego ustaniu, co jednak nie dotyczy jego unieważnienia z powodu pokrewieństwa między małżonkami oraz z powodu pozostawania przez jednego z małżonków w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim.

Jeżeli jeden z małżonków wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, może to nastąpić także po śmierci drugiego z nich. Wówczas na jego miejsce w procesie wstępuje kurator, który zostanie  ustanowiony w tym celu przez sąd. W razie śmierci małżonka, który wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa, roszczenia tego w dalszym ciągu mogą dochodzić jego zstępni.

Podkreślenia wymaga fakt, że orzekając unieważnienie małżeństwa, sąd rozstrzyga jednocześnie, czy i który z małżonków zawarł małżeństwo w złej wierze, przy czym za będącego w takim stanie uważa się tego z nich, który w chwili zawarcia mariażu wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego unieważnienia.

Pamiętać trzeba, że dopóki wyrok sądowy orzekający unieważnienie małżeństwa, nie stanie się on prawomocny, małżeństwo zawarte wbrew zakazowi istnieje i korzysta z pełnej ochrony prawnej.

Do skutków unieważnienia małżeństwa w zakresie stosunku małżonków do wspólnych dzieci oraz w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami stosuje się odpowiednio przepisy o rozwodzie, przy czym małżonek, który zawarł małżeństwo w złej wierze, traktowany jest tak, jak małżonek winny rozkładu pożycia małżeńskiego.

Dodać należy, że powództwo o unieważnienie oraz ustalenie istnienia lub nieistnienia małżeństwa może wytoczyć także prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka.

Opinie naszych zadowolonych Klientów

Zostaw swój komentarz
Imię: Email: Treść: Adres e-mail nie zostanie opublikowany