Warunkowe umorzenie postępowania karnego

Autor:
Prawnik

Masz problem?
Zadaj mi pytanie

Warunkowe umorzenie postępowania karnego należy, obok kar i innych środków karnych, do elementów reakcji prawno - karnej państwa i ma charakter tzw. ulgi warunkowej, mającej na celu poddanie sprawcy przestępstwa próbie, w miejsce bezwzględnego wymierzania mu kary pozbawienia wolności przewidzianej w Kodeksie karnym.

Czym jest warunkowe umorzenie postępowania karnego

Warunkowe umorzenie postępowania karnego znajduje się w rozdziale VIII Kodeksu karnego obejmującym tzw. środki probacyjne, a więc związane z poddaniem sprawcy próbie. W myśl art 66 § 1 tego aktu prawnego - sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa sprawcy niekaranego za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania, będzie przestrzegał porządku prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.

Warunkowe umorzenie postępowania karnego jest instytucją prawa karnego materialnego oraz procesowego, zaś jego istota sprowadza się do zawieszenia wymierzenia kary przewidzianej w Kodeksie karnym wobec sprawcy, któremu udowodniono popełnienie przestępstwa o mniej znaczącym charakterze, na okres próby, w czasie którego, jego zachowanie poddane jest odpowiedniemu oddziaływaniu oraz kontroli. Zgodnie z przyjętymi w doktrynie prawa karnego poglądami, umorzenie warunkowe jest instrumentem pogłębiania indywidualizacji odpowiedzialności karnej, umożliwiającym w szerokim zakresie eliminację krótkoterminowych kar pozbawienia wolności, a także kar niezwiązanych z pozbawieniem wolności i zastępowanie takich kar (J.Bafia, K.Mioduski, M.Siewierski – Kodeks karny – Komentarz, s.109). Wskutek pozytywnego upływu okresu próby, umorzenie warunkowe, z mocy samego prawa, przekształca się w umorzenie definitywne.    

Sąd Najwyższy, stwierdził, iż warunkowe umorzenie postępowania karnego, jako instytucja prawa karnego, nie jest formą ani odmianą warunkowego skazania (postanowienie z dnia 1 marca 2004 r., V K.K. 373/03, OSNwSK 2004, Nr 1, poz. 437).

Podkreślić trzeba, iż orzeczenie warunkowego umorzenia postępowania, oznacza nie tylko brak zastosowania kary wobec sprawcy przestępstwa, ale także nieodnotowanie tego faktu w Krajowym Rejestrze Karnym, co wynika z ustawy z dnia 24 maja 2000 r. o KRK (j.t.Dz. U. z 2019 r., poz. 1158).

Przesłanki zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego

Stanowią one bezwzględne warunki, których łączne spełnienie jest warunkiem zastosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania. 

Wynikają one wprost z brzmienia art. 66 Kodeksu karnego i są nimi :

1) nieznaczna wina sprawcy i społeczna szkodliwość czynu,

2) brak wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu,

3) brak uprzedniej karalności sprawcy za przestępstwo umyślne,

4) pozytywna prognoza kryminologiczna sprawcy,

5) zagrożenie czynu karą, która nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności.

Przesłanka  nieznacznej winy sprawcy i społecznej szkodliwości czynu

Wyrok, na mocy którego sąd orzekł warunkowe umorzenie postępowania, oznacza uznanie, iż sprawca ponad wszelką wątpliwość popełnił dany czyn zabroniony, a więc w pełni ponosi za niego winę. Nie należy jednak utożsamiać tej sytuacji z przyznaniem się oskarżonego do winy za dane przestępstwo. Brak bowiem takiej deklaracji po jego stronie, nie wyłącza możliwości orzeczenia wobec niego warunkowego umorzenia postępowania i nie stanowi tzw. przeszkody procesowej, a więc przesłanki uniemożliwiającej prowadzenie postępowania karnego. Wystarczy bowiem, aby materiał dowodowy zebrany przez organy wymiaru sprawiedliwości, wskazywał w sposób niewątpliwy winę sprawcy za dany czyn, określając przy tym jednocześnie stopień jego społecznej szkodliwości. Jakiekolwiek wątpliwości, czy oskarżony jest sprawcą danego przestępstwa, powodują, iż zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia postępowania nie jest możliwe, orzeczenie zaś tego środka, stanowi oczywistą podstawę do jego zaskarżenia.

Do orzeczenia warunkowego umorzenia postępowania niezbędne jest nie tylko stwierdzenie popełnienia danego czynu zabronionego i przypisanie jego sprawstwa konkretnej osobie, ale także ustalenie wszelkich okoliczności w jakich do niego doszło oraz niewielki stopień społecznej szkodliwości czynu. Kryteria, według których sąd dokonuje oceny tego stopnia, wskazane są w art. 115 § 2 k.k. i zgodnie z którym, stanowią je : rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia. Zgodnie z wyrokiem  Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2006 roku - wartościowanie powyższych okoliczności dokonuje się w oparciu o zaistniałą in concreto sprawę, dlatego też ich karnoprawna doniosłość nie może być jednaka dla indywidualnie wyodrębnionego czynu (V KK 226/05, OSNKW 2006, nr 5, poz. 44).

Sformułowanie powyższego przepisu, iż „przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę” oznacza, że organ orzekający, ma de facto bardzo szeroką możliwość stosowania kryteriów stopnia społecznej szkodliwości w odniesieniu do konkretnego przypadku i danego sprawcy oraz jego zachowania.

Przesłanka braku wątpliwości co do okoliczności popełnienia czynu

Kolejną przesłanką, będącą warunkiem sine qua non możliwości zaistnienia warunkowego umorzenia postępowania karnego, jest całkowity brak wątpliwości, co do okoliczności popełnienia czynu zabronionego. Celem tego jest zapobieżenie sytuacji, w której oskarżony mógłby zostać wbrew prawu skazany, pomimo nie zaistnienia dostatecznych dowodów popełnienia przez niego przestępstwa. Spełnienie tego warunku, uzależnione jest od jakości przeprowadzonego postępowania dowodowego, którego celem jest dokładne wyjaśnienie wszystkich okoliczności w zakresie stanu faktycznego sprawy, z których każda musi zostać potwierdzona odpowiednim dowodem, świadczącym o popełnieniu przez oskarżonego zarzucanego mu czynu.

Pamiętać należy, iż nie jest możliwe warunkowe umorzenie postępowania w razie, gdy sąd uzna, że zachodzi konieczność uzupełnienia postępowania przygotowawczego, jak również gdy przedstawiony przez prokuratora materiał dowodowy, nie spełnia przesłanek wskazanych w art. 66 k.k.

Przesłanka braku uprzedniej karalności sprawcy za przestępstwo umyślne

Warunkiem zastosowania instytucji warunkowego umorzenia, jest także  uprzednia niekaralność oskarżonego za przestępstwo umyślne.

Zgodnie z art. 9 k.k. - czyn zabroniony popełniony jest nieumyślnie, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć.

Zgodnie z tezą wyroku Sądu Najwyższego z dnia 5 października 2006 roku - „treść art. 66 § 1 k.k. nie pozwala twierdzić, że wymaganie niekaralności doznaje jakiegokolwiek ograniczenia. Nie można więc utrzymywać, że warunek niekaralności jest spełniony zarówno wtedy, kiedy wobec oskarżonego nie zapadł prawomocny wyrok skazujący za przestępstwo umyślne, jak i wtedy, kiedy wyrok taki wprawdzie zapadł, lecz Sąd nie powziął o nim wiadomości. O ile oczywiste jest, że ustalenie, iż oskarżony jest osobą prawomocnie skazaną za przestępstwo umyślne musi wynikać z dowodów, o tyle błędne przyjęcie niekaralności może być kwestionowane z chwilą wskazania dowodu, że warunek niekaralności nie został spełniony”(II K 17/06, LEX nr 202109).

Nie jest dopuszczalne warunkowe umorzenie postępowania w przypadku czynów, tzw. kontratypowych, a więc powodujących wyłączenie bezprawności czynu lub zawinienia sprawcy, do których zaliczyć można np. działania w obronie koniecznej czy w stanie wyższej konieczności, a także pod wpływem błędu co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego lub gdy sprawca działa w stanie niepoczytalności. Obok przestępstw stricte nieumyślnych, warunkowe umorzenie stosuje się także w razie popełnienia czynów mniejszej wagi, których skutki nie pociągnęły za sobą poważnych następstw. Do kategorii osób niekaranych za przestępstwo umyślne, zaliczyć trzeba osoby, którym nigdy wcześniej nie przedstawiono zarzutu popełnienia przestępstwa lub które zostały uniewinnione w wyniku przeprowadzonego postępowania karnego. Dotyczy to także tych, wobec których umorzono postępowanie karne, także w przypadku zastosowania amnestii lub abolicji, jak również w razie uprzedniego stosowania jedynie środków zabezpieczających, warunkowego umorzenia postępowania karnego, wymierzenia przez właściwe organy tylko i wyłącznie kar dyscyplinarnych. Obejmuje to także osoby, wobec których uprzednio orzeczono środki wychowawcze lub poprawcze, karane za przestępstwo nieumyślne, karane za przestępstwo skarbowe, a także, wobec których sąd, skazując je za przestępstwo, odstąpił od wymierzenia kary.

Nie stanowi przesłanki wyłączającej zastosowanie warunkowego umorzenia, uprzednia karalność danego sprawcy, jeśli nastąpiło już zatarcie skazania. Niedopuszczalne jest to natomiast w przypadku, gdy sprawca nie został jeszcze prawomocnie skazany, jednak jednocześnie prowadzone jest przeciwko niemu postępowanie o inne przestępstwo o charakterze umyślnym. W przypadku skazania sprawcy za inne przestępstwo o charakterze umyślnym, bierze się pod uwagę, nie dzień wydania wyroku, ale datę, w której nastąpiło jego uprawomocnienie.

Przesłanka pozytywnej prognozy kryminologicznej sprawcy

Sąd  karny, orzekając warunkowe umorzenie postępowania karnego, musi kierować się także pozytywną prognozą kryminologiczną osoby uznanej za sprawcę popełnienia przestępstwa. Powinno to być stwierdzone zebranym w sprawie materiałem dowodowym, albowiem w toku prowadzonego postępowania sąd dokonuje wnikliwego badania i analizy warunków osobistych oskarżonego, jak również jego postawy w warunkach konkretnej sprawy karnej. W tym kontekście pozytywna prognoza kryminologiczna stanowi w pełni uzasadnione przypuszczenie, że sprawca, pomimo orzeczenia wobec niego warunkowego umorzenia postępowania i odstąpienia od wymierzenia mu kary, będzie w przyszłości z całą sumiennością przestrzegał istniejącego porządku prawnego, przez co należy rozumieć nie tylko dopuszczenie się przez przez oskarżonego występku czy wykroczenia, ale także naruszeń o charakterze dyscyplinarnym. Pojęcie to obejmuje także  dotychczasowy sposób życia sprawcy, a więc jego zachowanie przed popełnieniem przestępstwa oraz wzajemne relacje między nim a najbliższymi, jak również jego właściwości oraz warunki osobiste. Pojmować przez nie należy „charakter sprawcy, posiadanie lub brak nałogów, poziom umysłowy i moralny, stosunek do pracy, a ponadto to, czy sprawca czynu przebywał w środowisku zdemoralizowanym oraz jakie posiada warunki rodzinne i materialne” (A. Marek, Warunkowe umorzenie postępowania karnego w polskim ustawodawstwie karnym, Toruń 1971, s. 126).

Co warte podkreślenia, sąd dokonuje także analizy zachowania się sprawcy w okresie pomiędzy dokonaniem czynu zabronionego, a wydaniem orzeczenia o warunkowym umorzeniu. W tym kontekście, szczególnie istotna jest postawa sprawcy wobec dobra naruszonego wywołanym przestępstwem, a więc, czy naprawił on powstałe szkody, bądź przynajmniej tego próbował, czy okazywał żal, a także jaki ogólnie okazywał stosunek do popełnionego czynu. Jak stwierdził Sąd Najwyższy „ustalenie, że czyn zabroniony stanowi wyraz trwałej antyprawnej postawy sprawcy, stanowi negatywną przesłankę prognostyczną o pierwszorzędnym znaczeniu”(uchwała SN z dnia 29 stycznia 1971 r., VI KZP 26/69, OSNKW 1971/3, poz. 33).

Przesłanka zagrożenia czynu karą, która nie przekracza 5 lat pozbawienia wolności

Jest to jedyna, w przeciwieństwie do poprzednich, przesłanka negatywna, przy czym podkreślić trzeba, że chodzi tu o zasadnicze zagrożenie karą, wskazaną w jej górnej granicy, nie zaś wysokość kary wymierzonej w konkretnym przypadku, albowiem jej wymiar może podlegać zmniejszeniu lub powiększeniu w uzależnieniu od ściśle indywidualnych okoliczności sprawy. Jeśli więc, w danej sprawie sąd zastosuje nadzwyczajne złagodzenie kary, a sądzony czyn zagrożony jest karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, nie istnieje podstawa do zastosowania instytucji warunkowego umorzenia postępowania.

Tryb orzekania warunkowego umorzenia postępowania karnego

Wniosek o warunkowe umorzenie postępowania karnego wnosi Prokurator, zaś orzeka o nim Sąd wyrokiem, na posiedzeniu, w którym mają prawo wziąć udział wnioskodawca, oskarżony oraz pokrzywdzony. Stanowi to ich obowiązek, jeżeli prezes sądu lub sąd tak zarządzi. Jeżeli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, jak również wtedy, gdy sąd uznaje, że warunkowe umorzenie byłoby nieuzasadnione, kieruje sprawę na rozprawę - wówczas wniosek prokuratora o warunkowe umorzenie postępowania zastępuje akt oskarżenia. Gdy sąd uzna to za celowe, ze względu na możliwość porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii naprawienia szkody lub zadośćuczynienia, wówczas może odroczyć posiedzenie, wyznaczając stronom odpowiedni termin. Na wniosek oskarżonego i pokrzywdzonego, uzasadniony potrzebą dokonania uzgodnień, sąd zarządza stosowną przerwę lub odracza posiedzenie. Sąd orzekając o warunkowym umorzeniu bierze pod uwagę wyniki porozumienia się oskarżonego z pokrzywdzonym w kwestii zadośćuczynienia. W wyroku warunkowo umarzającym postępowanie, Sąd dokładnie określa czyn przypisany oskarżonemu, jego kwalifikację prawną oraz oznacza okres próby i inne obowiązki nałożone na oskarżonego, sposób i termin ich wykonania.

Skutki zastosowania warunkowego umorzenia postępowania karnego

Warunkowe umorzenie postępowania karnego następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od daty uprawomocnienia się wydanego w tym przedmiocie orzeczenia. W okresie próby sprawca może zostać oddany przez sąd pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Tego rodzaju decyzja, ma na celu roztoczenie kontroli nad postępowaniem sprawcy, już po orzeczeniu wobec niego warunkowego umorzenia postępowania karnego, w celu zapobieżenia ewentualnemu ponownemu naruszeniu porządku prawnego.

Poza tym wobec sprawcy czynu zabronionego, stosowane są środki mające na celu naprawienie przez niego szkody wywołanej popełnionym przestępstwem. Sąd może nałożyć na niego obowiązek naprawienia szkody w całości albo w części, co może nastąpić też przez przywrócenie do stanu poprzedniego, np. w przypadku uszkodzenia rzeczy czy też odkupienie rzeczy tego samego rodzaju w przypadku jej uszkodzenia bądź uczynienia niezdatnej do użytku.

Sąd karny określając sposób naprawienia szkody powinien uwzględnić, takie okoliczności, jak wychowawcze cele karno-prawnego obowiązku naprawienia szkody, ewentualne trudności związane z wykonaniem obowiązku naprawienia szkody poprzez przywrócenie stanu poprzedniego, wreszcie intencje pokrzywdzonego.

Sąd może też orzec w miarę możliwości obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Tego rodzaju zobowiązanie obejmuje  także zwrot wszelkich kosztów, poniesionych przez pokrzywdzonego wskutek wyrządzonej mu szkody i obejmujących m.in. wydatki związane z procesem jego leczenia, rozumiane bardzo szeroko, dotyczące, zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego, kosztów transportu, kosztów odwiedzin osób bliskich, wydatków związanych z postawieniem diagnozy, terapią i rehabilitacją, kosztów szczególnego odżywiania i pielęgnacji w okresie rekonwalescencji, kosztów nabycia specjalistycznej aparatury rehabilitacyjnej, pobytu w szpitalu, lekarstw i pomocy pielęgniarskiej, nabycia protez i innych specjalistycznych aparatów i urządzeń (np. protez, kul, aparatu słuchowego, wózka inwalidzkiego), a także kosztów opieki nad osobą poszkodowaną, jeżeli opieka osoby trzeciej stała się niezbędna z uwagi na uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia wywołane czynem niedozwolonym, jak również zwrot utraconych dochodów, co przysługuje poszkodowanemu, jeżeli utracił on czasowo możliwość zarobkowania.

Zamiast powyższych obowiązków, orzeczona wobec sprawcy może zostać także nawiązka, która w ujęciu encyklopedycznym stanowi środek prawny o charakterze represyjno - odszkodowawczym, polegający na obowiązku zapłacenia pewnej kwoty pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego lub organizacji społecznej. Nawiązka orzekana w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia jest substytutem naprawienia szkody, szczególnie w sytuacjach, gdy określenie wysokości szkody jest bardzo utrudnione bądź niemożliwe.

Wobec braku precyzji u ustawodawcy, istnieją rozliczne wątpliwości w tym względzie, wyrażające się w sporach doktrynalnych, jednakże, co do zasady przyjmuje się, że może ona zostać zasądzona w wysokości ograniczonej brzmieniem art. 48 k.k., tj. do 100. 000, 00 zł i na rzecz podmiotów wskazanych w art. 47 k.k., a więc – pokrzywdzonego, Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym lub Pomocy Postpenitencjarnej, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i  Gospodarki Wodnej.

Ponadto, sąd może nałożyć na sprawcę dodatkowe obowiązki, a mianowicie :

1) obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby,

2) obowiązek przeproszenia pokrzywdzonego,

3) obowiązek wykonywania ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

4) obowiązek powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

5) obowiązek poddania się terapii uzależnień, przy czym w tym wypadku konieczna jest zgoda skazanego,

6) obowiązek poddania się terapii, w szczególności psychoterapii lub psychoedukacji, czego warunkiem jest również zgoda skazanego,

7) obowiązek uczestnictwa w oddziaływaniach korekcyjno - edukacyjnych,

8) obowiązek powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób lub zbliżania się do pokrzywdzonego lub innych osób. W tym wypadku, sąd wskazuje jednocześnie minimalną odległość od osób chronionych, którą skazany jest obowiązany zachować,

9) obowiązek opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, przy określeniu sposobu kontaktu skazanego z pokrzywdzonym.

Ponadto, w sytuacji warunkowego umorzenia postępowania karnego, sąd może orzec także środek karny – świadczenie pieniężne lub zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych do lat dwóch.

Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania karnego.

Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania karnego może mieć charakter fakultatywny bądź obligatoryjny.

Fakultatywne podjęcie postępowania następuje na podstawie decyzji sądu, wtedy, gdy sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności, gdy popełnił inne przestępstwo niż przestępstwo umyślnie za które został prawomocnie skazany, jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Warunkiem jest, aby wszystkie te okoliczności zaistniały po udzieleniu sprawcy pisemnego upomnienia przez sądowego kuratora zawodowego. Sąd nie podejmuje jednakże postępowania, jeżeli przemawiają przeciwko temu szczególne względy, przez które należy rozumieć, np. sytuację, gdy sprawca nie jest w stanie naprawić wyrządzonej pokrzywdzonemu szkody, a nie ponosi za to, z przyczyn obiektywnych, winy. Sąd może także podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca po wydaniu orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania, lecz przed jego uprawomocnieniem się, rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności gdy w tym czasie popełnił przestępstwo.

Obligatoryjnie, sąd podejmuje postępowanie karne, gdy sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany.

Pamiętać trzeba, iż warunkowo umorzonego postępowania karnego nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia okresu próby.

Reasumując – instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego, pełni niezwykle ważną rolę w polityce karnej prowadzonej przez państwo, umożliwiając ludziom nie będącym zatwardziałymi przestępcami, uniknięcie represji karnej, która mogłaby zaciążyć na przebiegu całego ich dalszego życia, a jednocześnie zmuszając do zniwelowania skutków popełnionego  przestępstwa, poprzez np. pełne zadośćuczynienie pokrzywdzonemu i wyrównanie poniesionych przez niego szkód.

Zostaw swój komentarz
Imię: Email: Treść: Adres e-mail nie zostanie opublikowany