Zakres swobody umów
22.12.2011
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) przyznaje podmiotom prawa cywilnego kompetencje o charakterze generalnym do kształtowania w sposób swobodny stosunków prawnych w drodze umowy.
Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 3531 k.c.).
Z obowiązywania zasady swobody umów można wyprowadzić wniosek, iż strony nie są związane typami umów określonymi w Kodeksie cywilnym lub w ustawach szczególnych. Strony mogą ustawowe typy umów modyfikować, rozwijać, a nawet od nich odstępować.
Należy podkreślić, iż zasada swobody umów nie odnosi się do stosunków prawnorzeczowych, rodzinnych, spadkowych, a także do jednostronnych czynności prawnych.
Zakres swobody umów wyznaczany jest przez wskazanie jej ograniczeń. Ograniczenia te wynikają zarówno z treści umowy, jak i z jej celu. Cel umowy definiuje się jako stan rzeczy zamierzony przez strony lub co najmniej im znany, który ma być zrealizowany w następstwie spełnienia zawartej umowy.
Granice swobody umów określa art. 3531 k.c. Są one następujące:
-
ustawa;
-
zasady współżycia społecznego;
-
właściwość (natura) stosunku zobowiązaniowego.
Granice swobody umów wyznaczone przez ustawę
Cel lub treść umowy nie mogą być sprzeczne z ustawą. Pod pojęciem „ustawa” rozumie się jedynie normy bezwzględnie obowiązujące oraz semiimperatywne. Natomiast w przypadku, gdy
umowa jest sprzeczna z normą względnie obowiązującą, normy tej się nie stosuje. Stosunek zobowiązaniowy jest wówczas regulowany przez umowę.
Zaznaczenia wymaga fakt, iż przepis prawa nie musi expressis verbis stanowić ograniczeń swobody umów. Wystarczy, jeżeli norma o charakterze zakazującym będzie mogła zostać ustalona w drodze interpretacji.
Granice swobody umów wyznaczone przez zasady współżycia społecznego
Zasady współżycia społecznego stanowią klauzulę generalną, która ma na celu niedopuszczenie do powstania stosunków prawnych o treści, która byłaby sprzeczna z regułami moralnymi powszechnie akceptowanymi w społeczeństwie.
W związku z powyższym uznaje się za niedozwolone m.in. umowy, które są sprzeczne z uczciwością i rzetelnością przedsiębiorców, a także takie, które kształtują wzajemne stosunki między stronami w sposób sprzeczny z zasadami słuszności.
Postanowienie umowy zastrzegające rażąco wygórowane odsetki jest nieważne w takiej części, w jakiej - w okolicznościach sprawy - zasady współżycia społecznego ograniczają zasadę swobody umów (art. 3531 w związku z art. 58 § 2 i 3 k.c.). Pozostawienie stronom swobody określenia wysokości odsetek, gdy ich źródłem jest ustawa, jak i wówczas gdy dopuszczalność ich wynika z umowy, nie uchyla kontroli tych stosunków prawnych formowanych w warunkach wolności gospodarczej pod kątem ogólnych klauzul zabezpieczających obrót gospodarczy przed zjawiskami patologicznymi, które mimo pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać ochrony ze strony państwa. Odwołanie się do zasad współżycia społecznego zarówno w art. 3531 k.c. jak i w art. 58 k.c. ma charakter uniwersalny. Ograniczenia wynikające z tych przepisów odnoszą się także do obrotu profesjonalnego (Wyrok SN z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00).
Granice swobody umów wyznaczone przez właściwość (naturę) zobowiązania
Na granicę swobody umów wyznaczoną przez właściwość (naturę) zobowiązania składają się następujące elementy:
-
umowa wiąże tylko strony, które ją zawarły albo wyraziły na nią swoją zgodę;
-
niedozwolone jest ukształtowanie na podstawie umowy sytuacji stron w taki sposób, że jedna ze stron mogłaby w sposób dowolny określać obowiązki swoje lub drugiej strony;
-
należy respektować pewne właściwości niektórych tylko postaci stosunków zobowiązaniowych (np. zobowiązań ciągłych).
Rozwiązanie z mocą wsteczną umowy stanowiącej źródło stosunku zobowiązaniowego o charakterze trwałym jest sprzeczne z naturą tego zobowiązania (Wyrok SN z dnia 8 października 2004 r., V CK 670/03).
Skutki przekroczenia granic swobody umów
W przepisie art. 3531 k.c. ustawodawca nie określił konsekwencji ukształtowania stosunków umownych w sposób sprzeczny z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub właściwością stosunku zobowiązaniowego. Skutki te określa przepis art. 58 k.c., który wyznacza ogólne reguły dokonywania czynności prawnych. Zgodnie z nim czynność prawna sprzeczna z ustawą jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Nieważna jest także czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana.
Przekroczenie którejkolwiek z granic swobody umów przy zawieraniu umowy powoduje jej nieważność, chyba, że przepis prawa przewiduje inny skutek.
Tagi: umowa, zobowiązanie
Opinie naszych zadowolonych Klientów
