Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych osób fizycznych
28.10.2011
Na początku rozważań na temat zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych osoby fizycznej należy określić, czym są te dwa pojęcia. Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków cywilnoprawnych (czyli inaczej posiadania praw lub obowiązków). Natomiast zdolność do czynności prawnych to najprościej rzecz ujmując zdolność do tego, aby za pomocą własnych oświadczeń woli nabywać i zbywać prawa oraz zaciągać zobowiązania cywilnoprawne.
Zgodnie z art. 8 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r., Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zdolność prawną posiada każdy człowiek od chwili urodzenia. Brak jest rozróżnienia rodzajów zdolność prawnej (jak ma to miejsce w przypadku zdolności do czynności prawnej). Zdolność prawna przysługuje każdemu żyjącemu człowiekowi bez względu na jego wiek, poczytalność, zdolność postrzegania, zdrowie psychiczne, płeć, rasę, czy wyznanie. Pewne ograniczenia zdolności prawnej przewidują na zasadzie wyjątku przepisy szczególne. Jako przykład można tutaj podać nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców zgodnie z ustawą z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t.j. Dz. U. z 2004 r., Nr 167, poz. 1758 z późn. zm.). Odpowiednikiem materialnoprawnej zdolności prawnej jest na gruncie prawa procesowego zdolność sądowa (art. 64 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz. U z 1964 r., Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
Jak już wspomniano początek zdolności prawnej związany jest z urodzeniem się człowieka. Ponadto zdolność prawna warunkowana jest tym, iż dziecko urodzi się żywe. Warto zwrócić uwagę na domniemanie prawne, jakie wprowadza art. 9 k.c. zgodnie, z którym w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe. Jest to domniemanie prawne wzruszalne (praesumptio iuris tantum), które może być obalone za pomocą przeciwdowodu. W doktrynie przyjmuje się, iż przez urodzenie żywe należy rozumieć „całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia, takie jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli, bez względu na to, czy sznur pępowiny został przecięty lub łożysko zostało oddzielone”. Natomiast urodzeniem martwym jest zgon płodu „następujący przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki, o ile nastąpił po upływie dwudziestego drugiego tygodnia ciąży lub później. O zgonie świadczy to, że po takim wydaleniu lub wydobyciu płód nie oddycha ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli”. Dla określenia zdolności prawnej nie ma znaczenia to, czy dziecko jest zdolne do życia lub czy przeżyło jakiś określony okres czasu. Wystarczy, żeby urodziło się żywe. Należy zaznaczyć, iż fakt urodzenia się ma znaczną doniosłość prawną, ponieważ dziecko, które urodziło się żywe (niezależnie od czasu, jaki potem przeżyło) może być podmiotem praw i obowiązków, czyli może, np. być powołane do dziedziczenia po osobie zmarłej.
Polskie prawo nie przyznaje zdolności prawnej dziecku poczętemu, lecz nienarodzonemu (tzw. nasciturus). Niektórzy autorzy twierdzą jednak, iż nasciturus posiada warunkową zdolność prawną. Niezależnie jednak od sporów doktrynalnych należy zaznaczyć, iż jest on w pewnych sytuacjach chroniony przez prawo. Przykładowo zgodnie z art. 4461 k.c. z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem. Natomiast stosownie do art. 927 § 2 k.c. dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
Także w ustawie z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U z 1964 r., Nr 9, poz. 56 z późn. zm.) znajdują się przepisy odnoszące się do dziecka, które już jest poczęte, lecz jeszcze się nie urodziło. Tytułem przykładu wskazać można art. 182 k.r.i o. Dla dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, ustanawia się kuratora, jeżeli jest to potrzebne do strzeżenia przyszłych praw dziecka. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka.
Należy wskazać także na moment, w którym kończy się zdolność prawna osoby fizycznej. Następuje to w momencie śmierci człowieka, której dowodem jest sporządzony przez kierownika urzędu stanu cywilnego akt zgonu. Nadmienić należy, że w przypadku, gdy śmierć osoby jest niewątpliwa, a akt zgonu nie został sporządzony można wszcząć postępowanie sądowe w sprawie stwierdzenia zgonu w postępowaniu nieprocesowym stosownie do art. 534 k.p.c.
Koniec zdolności prawnej osoby fizycznej następuje również w przypadku uznania za zmarłego po przeprowadzonym postępowaniu nieprocesowym w sprawie o uznaniu za zmarłego.
Z końcem zdolności prawnej kończy się także zdolność do czynności prawnej osoby fizycznej. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż niektóre rozporządzenia dokonane za życia stają się skuteczne właśnie z chwilą śmierci (tzw. mortis causa), jest tak w przypadku rozporządzeń testamentowych. Zgodnie z art. 11 k.c. pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie. Co do zasady osobą pełnoletnią jest osoba, która ukończyła osiemnaście lat (art. 10 k.c.), jednak pełnoletnią może stać się kobieta, która po ukończeniu szesnastego roku życia, za zgodą sądu opiekuńczego, zawarła związek małżeński (art. 10 § 2 k.c. w zw. z art. k.r.i o.). Osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych posiada także zdolność do czynności procesowych (art. 65 k.p.c.). Jak już wcześniej wspomniano zdolność do czynności prawnych ustaje ze śmiercią osoby fizycznej. Poza tym zdolność do czynności prawnych może być ograniczona. Ograniczoną zdolność do czynności prawnej mają małoletni, którzy ukończyli trzynasty rok życia oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo. Ubezwłasnowolnić częściowo można tylko osobę pełnoletnią, która z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, potrzebuje pomocy w prowadzeniu swoich spraw, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego (art. 17 k.c.).
W przypadku, gdy osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych zawarła umowę bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, to jej ważność zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela (art. 18 § 1 k.c.). Także sama osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych. Jednak, jeżeli osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych dokona jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna. Osoba taka może bez zgody przedstawiciela ustawowego zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz rozporządzać swoim zarobkiem, chyba, że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi (art. 20 i 21 k.c.). Co do przedmiotów oddanych osobie ograniczonej w zdolności do czynności prawnych do swobodnego użytku przez jej przedstawiciela ustawowego, osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych przedmiotów dotyczą. Wyłom stanowią czynności prawne, do których dokonania nie wystarcza według ustawy zgoda przedstawiciela ustawowego.
Natomiast w ogóle nie posiadają zdolności do czynności prawnych osoby ubezwłasnowolnione całkowicie oraz małoletni poniżej trzynastego roku życia (art. 12 k.c.). Zgodnie z kodeksem cywilnym osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, które stają się ważne z chwilą ich wykonania, chyba, że umowa taka pociągałaby za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych (art.14 k.c.).
Komunikacja i współpraca z kancelarią zostawiły bardzo pozytywne emocje. Wszyscy pracownicy bardzo mili i pomocni. Poziom profesjonalności bardzo wysoki . Myślałam, że moja sprawa nie jest do załatwienia, ale SIĘ UDAŁO! Otrzymałam kartę na 3 lata w trzy miesiące. Bardzo się cieszę , że trafiłam na kancelarię LexVin, doświadczonego prawnika Pana Dariusza Kostyry. Jestem bardzo wdzięczna i serdecznie polecam najlepszą kancelarię w Warszawie.
Jestem mile zaskoczony jakością, fachowością i krótkim czasem prowadzenia sprawy choć do tej pory współpracowałem z wieloma kancelariami i prawnikami.
Szczerze polecam ta kancelarie dobry kontakt, szybka odpowiedz i pełen profesjonalizm. W sądzie poszło tak jak mówił Pan Dariusz. Dziękuje.
Cieszy mnie niezmiernie, że w tak trudnych czasach wyzysku, manipulacji i cwaniactwa jest tak profesjonalna możliwość obrony. Dziękuję panie Darku !
Jestem bardzo mile zaskoczony profesjonalnością i szybkością odpowiedzi. Poleciłem serwis znajomym, bo warto!
Bardzo fachowa i szybka pomoc, a wszystko w dobrej cenie. Jestem pełen uznania i wdzięczności dla Kancelarii LexVin za profesjonalną realizację usługi.
Bardzo dziękuję za zajęcie się moją sprawą oraz szybkie wysłanie mi sprzeciwu. Z pewnością polecę Państwa usługi.
Pomoc prawną otrzymałam błyskawicznie i profesjonalnie.Świetna,merytoryczna i miła obsługa. Serdecznie dziękuję.
Bardzo dziękuję za profesjonalne i szybkie napisanie sprzeciwu. Polecam pomoc prawną Kancelarii LexVin każdemu, kto szuka profesjonalnej pomocy prawnej.
